Nauka z pomocą psa

Dogoterapia to metoda wykorzystująca psy w rehabilitacji dzieci opóźnionych w rozwoju oraz osób niepełnosprawnych, samotnych i starszych. Usprawnianie polega na kontakcie fizycznym dziecka ze zwierzęciem przez głaskanie go, przytulanie, ujmowanie podawanej łapy i nawiązywaniu z nim więzi psychicznej, co ułatwia pokonanie zaburzeń rozwojowych lub skutków przebytych chorób i urazów natury fizycznej lub psychicznej. Ćwiczenia są prowadzone pod okiem specjalistów lub przygotowanych fachowo wolontariuszy w ośrodkach, w mieszkaniach pacjentów lub domach opieki społecznej i hospicjach.

Zajęcia terapeutyczne z udziałem odpowiednio trenowanych do tej roli zwierząt dostarczają wiele bodźców motywacyjnych, edukacyjnych i rekreacyjnych, takich jak rozwój funkcji motorycznych, zwiększenie możliwości lokomocyjnych, ćwiczenie poczucia równowagi, szkolenie umiejętności werbalnego porozumiewania się (rozwijanie słownictwa), kształcenie skupiania uwagi, podnoszenie poczucia pewności siebie, obniżanie poziomu lęku, zmniejszanie poczucia samotności.

Chcę zwrócić uwagę na zajęcia z udziałem psa jako atrakcyjną formę wspierającą pracę logopedy z dzieckiem z brakami rozwojowymi; dobór ćwiczeń zależy od indywidualnych możliwości i potrzeb pacjenta. Sesję rozpoczyna się zwykle od stymulacji układu sensorycznego pacjenta, która stanowi podstawę wiedzy na temat cech własnego ciała, pozwala zrozumieć zasady funkcjonowania poszczególnych jego części i powiązać je w jedną całość. To z kolei umożliwia uświadomienie zależności w sferze odczuwania. Służą temu zabawy z czworonogiem o przyjemnej miękkiej sierści przez dotykanie go, przechodzenie pod nim, przeskakiwanie psa nad dzieckiem, naśladowanie psa leżącego na brzuchu, obracanie się na plecy lub wykonywanie ruchów przypominających czołganie się itp. Wszystkie te czynności pozwalają dziecku stopniowo opanowywać nowe nazwy i pojęcia, co ma ogromne znaczenie w rozwoju mowy.

Program stymulacji rozwoju mowy dziecka z udziałem psa daje też okazję do przyswajania znaków komunikacji alternatywnej, wspomagającej porozumiewanie się; dotyczy to dzieci dotkniętych przypadkami upośledzenia umysłowego, niepełnosprawnością ruchową lub autyzmem. Obejmuje ona gesty, piktogramy, obrazki, grupy znaków oraz innych symboli graficznych. Zastosowanie znaków podczas zabaw z psem ma na celu uświadomienie dziecku zależności między sygnałami a poprzedzającymi je czynnościami i wydarzeniami.  

Zastępcze systemy komunikacji są stosowane w dogoterapii jako wspomaganie ćwiczeń logopedycznych i są traktowane przez prowadzących zajęcia jako tymczasowy środek porozumiewania się do czasu opanowania przez dziecko elementów języka mówionego. Systemy komunikacji zastępczej powinny być stosowane już w okresie przedszkolnym, kiedy pojawiają się pierwsze oznaki przyswajania języka. W miarę nabywania kompetencji językowych dziecko na ogół samo odrzuca system zastępczy, bo język mówiony pozwala szybciej zaspokoić jego potrzeby. Niemniej praktycy przestrzegają, że ewentualność pewnego uzależnienia od tego typu komunikacji może zaistnieć w przypadku braku odznak nabywania umiejętności werbalnych przez dziecko i zbyt długiego stosowania metod zastępczych. Zaleca się więc podczas spotkań dziecka z psem jednoczesne używanie symboli i słów.

Gorącą zwolenniczką stosowania alternatywnych metod języka w czasie zajęć ze zwierzętami jest Agnieszka Popławska, która opracowała ogólną koncepcję oraz ćwiczenia utrwalające słowa i pojęcia według znaków innych niż język mówiony. Zwraca ona uwagę, aby w trakcie spotkań dziecka z psem stosować ćwiczenia oddechowe, fonacyjne i słuchowe usprawniające pracę narządów artykulacyjnych. Wiele małych dzieci oddycha bowiem ustami zamiast nosem, ich faza wydechowa jest zbyt krótka, a siła wydechu w trakcie wypowiedzi nierównomiernie rozłożona.

Odpowiednio dobrane ćwiczenia z udziałem psa mogą korygować określone nieprawidłowości, takie jak dyslalia czy kształtowanie słuchu fonemowego, np. pies wyjmuje z pojemnika przedmioty zaczynające się na określone głoski. Pomysłowość w tej dziedzinie należy do prowadzącego zajęcia; niektórzy, korzystając np. z różnobarwnych etykiet o rozmaitych kształtach, z powodzeniem wykorzystują obecność psa do nauki czytania.

W naszym kraju rehabilitacja dzieci z czynnym udziałem psa cieszy się uznaniem wielu terapeutów oraz rodziców dzieci niepełnosprawnych. Znawcy przestrzegają jednak przed zbytnią wiarą w skuteczność dogoterapii, która w żadnym przypadku nie może zastąpić typowej rehabilitacji. Czworonóg podczas zajęć stanowi jedynie medium między dzieckiem a terapeutą i jest specyficzną pomocą w przeprowadzeniu pewnych ćwiczeń. Uważają oni, że program zajęć powinien być opracowywany zgodnie z potrzebami i możliwościami konkretnego dziecka, a w trakcie ich realizacji należy prowadzić monitoring zachowania podopiecznych, a wyniki obserwacji powinny stanowić podstawę ewaluacji programu. Zajęcia z udziałem psa powinny być jedynie uzupełnieniem terapii; już samo ściskanie psiej łapy może dostarczyć wiele radości małym pacjentom.

Terapię osób dotkniętych niepełnosprawnością z udziałem zwierząt jako pierwszy zaczął stosować w roku 1964 amerykański psychiatra Boris Levinson. W trakcie prowadzonych z jednym z pacjentów zajęć zauważył, że ilekroć w pomieszczeniu pojawiał się jego pies, pacjent zawsze był wyraźnie się ożywiał. Obserwacje dotyczące dobroczynnego wpływu obcowania ze zwierzętami opisał w kilku publikacjach, w których dowodził, że zwierzęta pomagają w zaspokajaniu podstawowych potrzeb człowieka, takich jak doznawanie dotyku, odczuwanie ciepła i czerpanie przyjemności z kontaktu z żywą istotą. Amerykański psychiatra wierzył, iż zwierzęta stanowią ważny etap na drodze pacjenta do osiągania uczuciowej równowagi. Kilka lat później powstała w USA międzynarodowa fundacja o nazwie „Delta Society”, która zajęła się systemowo badaniem więzi psychicznych między ludźmi a zwierzętami.

Podobną organizację powołano wkrótce w Wielkiej Brytanii; skupiała ona przede wszystkim wolontariuszy z psami odwiedzających dzieci w mieszkaniach i szpitalach oraz starsze osoby w domach opieki oraz hospicjach. Zasłynął też pomysł francuskiego weterynarza zajmującego się przygotowaniem psów do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Ten sam projekt podjęto też w amerykańskich więzieniach wśród osób skazanych za ciężkie przestępstwa, które szkolą psy dla potrzeb osób niewidomych i niepełnosprawnych fizycznie; w ten sposób co roku z ich usług korzysta 35 tysięcy osób.

W Polsce pierwszą osobą propagująca wykorzystanie psów w rehabilitacji osób niepełnosprawnych była Maria Czerwińska, założycielka i długoletni prezes Fundacji Przyjaźni Ludzi i Zwierząt „Cze-ne-ka”. To ona zaproponowała, a następnie upowszechniła termin dogoterapia; używa się też pojęcia terapia kontaktowa.

Obecnie działa u nas kilka stowarzyszeń i fundacji zrzeszających ludzi prowadzących zajęcia z udziałem psów z dziećmi przejawiającymi różnego rodzaju zaburzenia. Pojawiły się też na rynku wydawniczym książki z zakresu dogoterapii, mówiące o tym, jak prowadzić ćwiczenia, aby osiągnąć efekty terapeutyczne. Są to m.in. Pies – przyjaciel i terapeuta autorstwa Agnieszki Popławskiej, Dogoterapia. Terapia kontaktowa z udziałem psów pod red. Niny Bekasiewicz, Heca na cztery łapy oraz Terapia z udziałem psa Beaty Pawlik-Popielarskiej wydane przez Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Wiele doniesień na temat dogoterapii można też znaleźć na stronach internetowych www.przyjaciel.pl; są to zwykle tłumaczenia materiałów anglojęzycznych.


Marzena Machoś-Nikodem
Poradnia Logopedyczna w Rudzie Śląskiej