Mutyzm wybiórczy w praktyce pedagogicznej

Mutyzm funkcjonalny wyklucza nieprawidłowe ukształtowanie narządów mowy oraz dysfunkcję mózgu. Wskutek obecności zewnętrznych czynników patogennych, takich jak nieprawidłowe funkcjonowanie podstawowych środowisk wychowawczych, powstają silne przeżycia emocjonalne mające wpływ na zachowanie dziecka. Mutyzm może częściowo przypominać rodzaj autyzmu dziecięcego, kiedy to dana osoba nie jest w stanie utrzymać realnych relacji z otoczeniem, a tym samym wykazuje tendencję do ucieczki w świat fantazji. Odwrócenie się od rzeczywistości, ograniczenie zainteresowań do minimum oraz brak akceptacji i realizacji norm społecznych powoduje w konsekwencji odizolowanie dziecka od świata zewnętrznego.

Jednak całkowite porównanie mutyzmu do autyzmu byłoby błędem, gdyż dziecko z zahamowaniem funkcji mówienia jest, w przeciwieństwie do dziecka autystycznego, bardzo aktywne oraz w pewnym stopniu przystosowane społecznie. Potrafi się uczyć, bawić, wykonuje polecenia osób, które darzy zaufaniem, przestrzega norm życia społecznego. Problem polega na odmowie wypowiadania się w niektórych sytuacjach, które wywołują w dziecku silny, wręcz paraliżujący lęk. Jest to nie tyle lęk przed samą sytuacją, w jakiej się dziecko znajduje (wówczas mamy do czynienia z mutyzmem sytuacyjnym), co przed słownym wypowiadaniem się.

Rodzaj mutyzmu, o którym jest mowa w tej części artykułu, pozwala na wyodrębnienie jego pochodnej – mutyzmu selektywnego lub inaczej wybiórczego. Stanowi on swego rodzaju fobię społeczną, a oznacza to lęk przed rozmowami z osobami, których dziecko nie zna i nie darzy zaufaniem. Towarzyszące dziecku uczucie silnego lęku jest objawem zaburzeń nerwicowych, na które zazwyczaj cierpią dzieci nieśmiałe, mało samodzielne, niedojrzałe emocjonalnie i silnie uzależnione od rodziców. Paradoksalnie, sprzyjający układ rodzicielski stanowi surowa matka i bierny ojciec bądź matka przejawiająca w stosunku do dziecka nadopiekuńczość i zdystansowany uczuciowo ojciec. Inną przyczyną powstawania mutyzmu wybiórczego może być również bardzo silny upór bądź nagła zmiana w życiu dziecka, również najprawdopodobniej związana z domem rodzinnym.

Ze względu na niezrealizowanie potrzeby szacunku, uznania i akceptacji dzieci zmagające się z problemem mutyzmu są bardzo nieśmiałe, wręcz nadwrażliwe, a ich samoocena jest bardzo zaniżona. Charakterystyczna dla mutyzmu wybiórczego jest prawidłowa aktywność dziecka w domu rodzinnym, gdzie czuje się całkowicie bezpieczne. Do momentu pojawienia się obcej osoby dziecko mówi poprawnie i swobodnie komunikuje się z rodzicami i rodzeństwem. W chwili, gdy w otoczeniu dziecka pojawia się osoba mu nieznana, automatycznie następuje zahamowanie wypowiadania się.

Zarówno rodzice, jak i nauczyciele popełniają poważny błąd, zmuszając dziecko do mówienia oraz złoszcząc się na nie za to, że nie chce mówić. Niewiedza i brak cierpliwości może wyrządzić dziecku dotkniętemu mutyzmem więcej krzywdy niż pozostawienie go samego z problemem. Nie należy również izolować dziecka od otoczenia. Musi mieć ono stały kontakt z innymi osobami oraz sytuacjami, w których będzie spotykało obcych ludzi. Głównym celem terapii dzieci z zahamowaniem funkcji mówienia jest zwiększenie ich pewności siebie oraz nauczenie ich sposobów pokonywania lęku przed nieznanymi osobami bądź sytuacjami. Dlatego niezbędna jest pomoc najbliższych dziecku osób, przy których zachowuje się swobodnie, oraz dużo cierpliwości i wytrwałości.

Nauczyciel przede wszystkim powinien zmniejszyć irytację środowiska szkolnego, ponieważ gniew innych uczestników zajęć tylko potęguje lęk dziecka, a tym samym umacnia skutki selektywnego mutyzmu. W celu zredukowania emocjonalnego napięcia dziecka wskazane jest wkomponowanie w schemat zajęć edukacyjnych ćwiczeń relaksacyjnych, oddechowych i logarytmicznych. Wygospodarowanie czasu na tego typu ćwiczenia nie powinno sprawiać nauczycielowi kłopotu, ponieważ można je potraktować jako relaksacyjny przerywnik lekcji, którego celem jest w konsekwencji między innymi poprawa koncentracji wszystkich uczniów.

Korzystne dla dzieci z problemem mutyzmu wybiórczego jest wykorzystanie elementów terapii psychologicznej w pracy dydaktycznej. Według wskazań terapeutycznych dziecka nie należy zmuszać do mówienia ani stosować nadmiernej krytyki, ponieważ jego negatywne zachowania mogą wówczas się pogłębiać. Nauczyciel powinien stosować krótkie i zwięzłe komunikaty i polecenia oraz jak najczęściej chwalić i nagradzać dziecko nawet za najdrobniejsze osiągnięcia edukacyjne. Ważne jest również stworzenie sytuacji, w których dziecko ma możliwość samodzielnego podejmowania decyzji związanych z formą wykonania zadania.

Mając na uwadze trudności nawiązywania kontaktu z obcymi osobami przez dzieci chore na mutyzm, nauczyciel może spróbować złagodzić objawy choroby, wykorzystując gry i zabawy dydaktyczne. Leczenie dzieci zmagających się z mutyzmem wtórnym jest często procesem bardzo długim i nie zawsze kończy się oczekiwanym sukcesem, a postępy są nieraz słabo zauważalne. Dodatkowym atutem w terapii dzieci dotkniętych mutyzmem selektywnym jest wczesne rozpoznanie przyczyn powstania problemu, jego charakteru oraz zakresu, a także odpowiednie zaplanowanie pracy psychoterapeutycznej i pedagogicznej. Zabiegi logopedyczne w przypadku mutyzmu nie są wskazane ze względu na brak nieprawidłowości w budowie narządów mowy. Nie ulega jednak wątpliwości, iż pomoc logopedyczna, udzielana dziecku równocześnie z terapią psychologiczną, może zwiększyć jego pewność siebie, a tym samym wpłynąć pozytywnie na całokształt leczenia.


Karolina Walczykowska
Szczytno


Opracowane na podstawie:
1. D. Fontana, Psychologia dla nauczycieli, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998.
2. A. Herzyk, Afazja i mutyzm dziecięcy; Wydawnictwo PZM, Lublin 1992
3. M. Żebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1982.
4. W. Pitak, Towarzystwo Terapii i Kształcenia Mowy „Logos”,
http://www.logos.pomorze.pl.