Porażkę zamienić w sukces

Niewątpliwie do powstania tego niepokojącego zjawiska przyczynił się dotychczasowy sposób nauczania, opierający się na przeładowanych informacjami programach i niewłaściwym doborze metod kształcenia. Sytuacja jest groźna, bo negatywna postawa do szkoły w konsekwencji prowadzi do niepożądanych postaw społecznych. Nie można bagatelizować tego zjawiska, a każdy nauczyciel powinien podjąć próbę przeciwdziałania mu. Dlatego bardzo istotną kwestią, która musi znaleźć miejsce w zreformowanej szkole polskiej jest nowy sposób motywowania uczniów do pracy i budzenie radości z jej efektów.

Aby lepiej zrozumieć skomplikowany proces rozwijania motywacji u uczniów trzeba samemu ugruntować swoją wiedzę o motywacji i poznać jej strategię. Nauczyciel, który podejmuje próbę zmiany negatywnej postawy ucznia do nauki i samego siebie musi znaleźć odpowiedzi na wiele pytań: jakie zasady i praktyczne metody stymulowania motywacji ma stosować? Co czynić, aby nie polegać jedynie na często zawodnym instynkcie, a nawet doświadczeniu, lub tzw. zdrowym rozsądku? Powinien też być świadomy, że sam znajdzie się w trudnej sytuacji, ponieważ prawidłowe zajęcie się uczniem, który stracił motywację do nauki, wymaga wiele czasu, poznania przyczyn jego kłopotów oraz trudnych problemów emocjonalnych.

Do tej pory sprostanie tym wymaganiom utrudniała nauczycielom duża liczba uczniów w klasie, brak współpracy z rodzicami, przeładowane programy, obowiązujące przestarzałe kanony dydaktyczne, jak koncentrowanie się przede wszystkim na utrzymaniu dyscypliny w klasie, wreszcie - paraliżująca wszelką inicjatywę niechęć całych zespołów nauczycieli do podejmowania wysiłków, w dodatku nie docenianych przez dyrekcje szkół, a nawet samych rodziców. Miejmy nadzieję, że nowy system promowania nauczycieli twórczych, którym nie jest obojętny rozwój dziecka, stwarza możliwości tym, którzy nie obawiają się podejmowania skomplikowanych przedsięwzięć, wymagających dużej wiedzy i kultury pedagogicznej.


Nie wystarczą nagrody i kary

Pobudzanie procesu motywacyjnego powoduje zmiany energii, sprawności działania i zaangażowania w wykonywaną czynność, w tym przypadku uczenia się. Dawniejsze teorie dotyczące motywacji podkreślały, że proces ten można kontrolować stosując nagrody i kary. Inne głosiły, że motywacja jest przejawem ujawniania się i rozwijania podstawowych potrzeb wspieranych lub hamowanych przez środowisko. Nowsze teorie poznawcze skoncentrowały uwagę na procesach, które przebiegają w umyśle i kładły nacisk na rolę pamięci i percepcji w uczeniu się. Według nich motywacja opiera się na indywidualnych, wyuczonych przekonaniach jednostki dotyczących jej wartości, zdolności i obrazu samego siebie, a także oczekiwaniach sukcesu czy porażki oraz na pozytywnych lub negatywnych odczuciach, będących rezultatem samooceny.

Tacy badacze, jak Susan Harter, Marty Covington, Bernie Weiner doszli do wniosku, że ważną rolę w określaniu istoty motywacji odgrywają zarówno czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne. Teorie związane z perspektywą społeczno-poznawczą czy społeczno-behawiorystyczną, podkreślają wielkie znaczenie czynników zewnętrznych dla motywacji do nauki, takich jak: wsparcie osób znaczących dla jednostki oraz nagrody. Uwzględniano też znaczenie czynników wewnętrznych, równie istotnych jak poprzednie.

Badania przeprowadzone m.in. przez Johna Nichollsa, Margaret Clifford, Richarda Ryana pozwoliły ustalić, że naturalna skłonność do uruchomienia motywacji występuje wówczas, gdy jednostka koncentruje się na celach dla niej istotnych, gdy nie musi odczuwać strachu przed niepowodzeniem, gdy czuje wsparcie nauczyciela, gdy może korzystać z możliwości podejmowania decyzji oraz sprawowania nadzoru nad procesem uczenia się. Najnowsze teorie podkreślają znaczenie metapoznania - myślenia o własnym myśleniu oraz rolę samoświadomości w kontrolowaniu własnych myśli.

Badania nad motywacją pozwoliły zrozumieć, że człowiek posiada naturalną skłonność do uruchamiania wewnętrznej siły, kiedy koncentruje uwagę na celach nauki dla niego ważnych, że ma naturalną chęć do nauki, gdy przedmiot nauki traktuje jako osobiście dla niego znaczący, gdy może liczyć na wsparcie ze strony środowiska. Niebagatelną rolę odgrywa też nauczenie się rozumienia i kontrolowania własnych myśli. Zrozumienie tego, jak przebiega proces myślenia, pomaga człowiekowi podjąć samodzielną decyzję kontrolowania własnych myśli, emocji, motywacji i zachowania. Myśli są bowiem bezpośrednim źródłem wszelkich przekonań, można je kontrolować świadomie kierując się własną wolą.

Ważna jest też aktywność rozumiana jako wrodzona tendencja człowieka do reagowania na zdarzenia i do nabywania poczucia podmiotowości i kompetencji. Stanowi ona podstawę do kierowania samym sobą i skłania do działań będących wynikiem postrzegania samego siebie jako podmiotu panującego nad wydarzeniami. Toteż, aby uczeń mógł rozpoznać swoją wrodzoną motywację do nauki, musi najpierw zrozumieć, w jaki sposób jego myślenie wpływa na jego nastrój i zachowanie. Jeśli ma negatywne przekonania o sobie to może je przezwyciężyć, gdy zmieni sposób myślenia o sobie i swoim nastawieniu.


Dobre relacje z innymi

Pomaganie uczniom w podejmowaniu decyzji prowadzących do zdrowych myśli, uczuć i motywacji wymaga, by uczeń znalazł się w takim otoczeniu, w którym zapewniona jest szczera troska i wsparcie ze strony nauczycieli, kolegów i innych osób w szkole. Niezbędne są oddziaływania pozwalające uczniowi zorientować się, na czym polega rzeczywiste posługiwanie się umysłem oraz kontrola nad własnymi procesami myślowymi. Służy temu nauczanie wyrabiające umiejętności myślenia, praca zespołowa i inne działania stwarzające okazję do niezależnego myślenia i rozwiązywania problemów.

Badania nad motywacją wykazały ponadto, że młodzi ludzie stają się chętni do nauki, gdy mają dobre relacje z innymi i kiedy wiedzą, jak przebiegają ich procesy myślowe. Nacisk musi być więc położony na promocję zdrowia psychicznego, a działania nauczyciela muszą polegać głównie na kształtowaniu woli i umiejętności. Należy również pamiętać o tym, że rozwój pozytywnego systemu przekonań przebiega równolegle u uczniów, nauczycieli i rodziców. Wszystko to musi odbywać się w atmosferze wzajemnego zaufania i szacunku między dorosłymi i młodymi.

Znaczenie dla motywacji uczniów mają właściwie wszystkie poczynania nauczyciela, a więc sposób prezentowania materiału, rodzaj stosowanych ćwiczeń, sposób kontaktowania się z nimi, stwarzanie możliwości pracy samodzielnej czy współdziałania w grupie. Ponieważ uczenie się powinno być traktowane jako aktywny, nakierowany na cel proces, w trakcie którego uczeń zmienia i modyfikuje otrzymaną informację, nie zaś biernie wchłania informacje podawane, zmienić się musi rola nauczyciela. Z osoby kontrolującej powinien on stać się osobą motywującą, dlatego ważne jest poznanie każdego ucznia, jego indywidualnych potrzeb i zainteresowań. Nauczyciel musi też potrafić umiejętnie wykorzystać informacje o uczniowskich potrzebach i zainteresowaniach, aby celom nauczania i przewidywanym czynnościom nadać odpowiednią strukturę, dbać o to, aby każdemu uczniowi umożliwić realizację własnych celów i zapewnić poczucie sukcesu.


Nauczyciel ostoją

Nauczyciel ma stać się osobą wspierającą u uczniów pojawienie się pozytywnego obrazu samego siebie i motywacji do nauki. Wreszcie powinien nauczyć uczniów, jak ich myślenie wpływa na ich nastrój i motywację oraz jak można panować nad myślami. Istotne jest więc pokazanie, jak myśli uczniów wiążą się z ich nastrojami i motywacją do nauki oraz wykazanie, że myśli można kontrolować. Nauczyciel musi zatem ułatwić uczniom poznanie funkcjonowania ich psychiki i aktywności, uświadomić, że proces myślenia tworzy osobiste doświadczenie, własny obraz rzeczywistości.

Ważne jest także stworzenie atmosfery bezpieczeństwa i akceptacji. Często bowiem zdarza się, że brak poczucia bezpieczeństwa staje się przyczyną niskiej samooceny i złego zachowania. W tym celu konieczne jest dokonanie diagnozy potrzeb, zainteresowań i celów uczniów i dostosowanie ich do celów uczenia się, dopasowanie ogólnych celów nauczania do indywidualnych uczniowskich zainteresowań, uporządkowanie celów nauki i czynności tak, aby ułatwić indywidualny sukces ucznia.

Do zadań nauczyciela należy też przekształcenie klasy w środowisko motywujące uczniów, czyli zastosowanie takich strategii, które stworzą klimat sprzyjający uczeniu się: można stworzyć uczniom warunki do samostanowienia o sobie poprzez wzmacnianie ich naturalnej tendencji do uczenia się, rozwoju i do podejmowania odpowiedzialności za własną naukę; można zachęcić uczniów do podejmowania ryzyka przy uczeniu się, co pozwoli na odsunięcie potencjalnie negatywnych skutków doświadczeń szkolnych, jak nuda, strach przed porażką i wycofanie się; można stworzyć pozytywny klimat społecznego wsparcia, tak by każdy uczeń jako jednostka był naprawdę doceniany i szanowany.

Uczniowie wyczują pozytywne nastawienie nauczyciela i będą na nie prawidłowo reagować, zwłaszcza, gdy z tym łączyć się będzie duża wiedza fachowa i wysokie kompetencje. Uczniowie czują się bezpieczni, gdy mają poczucie komfortu psychicznego, gdy okazuje się im szacunek i dba o nich oraz zachęca się ich do poszukiwania własnych możliwości uczenia się. Można wówczas dotrzeć do psychiki nawet najtrudniejszych dzieci i doprowadzić do pojawienia się u nich motywacji do nauki. Nauczyciele mający sukcesy w docieraniu do uczniów trudnych, to ludzie nastawieni optymistycznie, a na takich właśnie mogą liczyć i takim zaufać uczniowie i rodzice.

Sprawy te poruszają m.in. Barbara L. McCombs i James E. Pope w pracy Uczeń trudny, jak go skłonić do pracy?, która jest interaktywnym podręcznikiem mającym pomóc nauczycielowi w dotarciu do uczniów najmniej umotywowanych.

Ewa Brodacka-Adamowicz
Akademia Podlaska, Siedlce