Edukacja szkolna bez muzyki?

Poza wąską grupą specjalistów i muzyków zawodowych znikoma część społeczeństwa orientuje się w dorobku polskiej kultury muzycznej i aktywnie uczestniczy w imprezach artystycznych. Przeciętny słuchacz nie zawsze umie prawidłowo ocenić wartość estetyczną różnych gatunków muzyki. Przeważająca część społeczeństwa, nawet wywodząca się ze sfer z wyższym wykształceniem, traktuje kulturę muzyczną jako czynnik dostarczający jedynie rozrywki i relaksu, przy czym coraz rzadsza jest chęć obcowania ze sztuką profesjonalną wysokiego lotu.

W tej sytuacji niepokojące są zagrożenia w propagowaniu kultury muzycznej i muzyki wśród dzieci i młodzieży. Do najpoważniejszych należy wprowadzone przez reformę szkolną połączenie w jeden blok muzyki i plastyki z techniką i informatyką - prowadzące do rezygnacji z obligatoryjności nauczania przedmiotów artystycznych. Rezultatem jest ograniczenie liczby godzin, a tym samym usunięcie wychowania estetycznego poza obręb zajęć szkolnych (Z. Konaszkiewicz 1998). Jest to szczególnie niekorzystne w odniesieniu do dzieci i młodzieży z małych ośrodków, mających trudny dostęp do wszelkiego typu instytucji kulturalnych.

Od wielu lat pedagodzy i propagatorzy kultury alarmują, że powszechne wychowanie muzyczne w szkołach średnich obejmuje niewielki procent uczniów. Zaledwie 5 do 8% młodych Polaków jest poddawanych wychowaniu estetycznemu. W przeważającej mierze są to uczniowie klas humanistycznych liceów ogólnokształcących. Młodzież z innych klas profilowanych oraz techników i szkół zawodowych nie ma w ogóle tego typu zajęć lekcyjnych, a problem jej wychowania estetycznego jest prawie niedostrzegany.

Obecnie zaledwie 6,3% uczniów potrafi grać na jakimś instrumencie, przy czym najwięcej takich osób wywodzi się z dużych miast. Katastrofalnie niski jest ten wskaźnik wśród uczniów szkół wiejskich - 0,3%, gdzie brakuje ognisk muzycznych czy też domów kultury, w których funkcjonują sekcje nauki gry na instrumentach. W małych ośrodkach, w których właściwie nie ma instytucji kulturalnych, prawie 44% młodzieży nigdy nie było w filharmonii i aż 82,2% badanych nie widziało żadnego przedstawienia operowego. Jest to niewątpliwie związane z faktem, że te instytucje działają w sposób stereotypowy zarówno pod względem formy, jak i treści upowszechniania muzyki. Rzadko wychodzą ze swoimi inicjatywami na zewnątrz. W różnego typu audycjach z reguły uczestniczą uczniowie liceów ogólnokształcących z dużych ośrodków miejskich. Dzieci ze szkół wiejskich są praktycznie pozbawione w ogóle kontaktów z żywą muzyką poważną.

*

Projekt reformy systemu edukacji narodowej zakłada istotne zmiany w zakresie prowadzenia przedmiotów artystycznych. Pośpiech, z jakim zostały wprowadzone rozporządzenia, wydaje się jednak nie sprzyjać jej głównym założeniom, tj. polepszeniu jakości kształcenia, rozwijaniu najlepszych cech, charakterów i uzdolnień uczniów oraz wyrównaniu szans na zdobycie wszechstronnego wykształcenia przez wszystkie dzieci. W rezultacie może się zwiększyć procent młodzieży nie objętej różnymi formami wychowania artystycznego, a edukacja estetyczna będzie tylko pustym hasłem górnolotnie sformułowanych założeń programowych. Dlategobardzo istotny jest sposób interpretacji zaproponowanych rozwiązań oraz jego konsekwencje w praktyce szkolnej.

Zasadnicze zmiany wprowadzono w nauczaniu przedmiotów artystycznych w starszych klasach szkoły podstawowej. Muzykę i plastykę połączono w jeden przedmiot - sztukę. Znalazł się on w bloku humanistycznym zajęć edukacyjnych wraz z językiem polskim, historią i wiedzą o społeczeństwie. Planuje się, że nauka będzie trwać z reguły 1 godzinę w tygodniu. Treści programowe przewidują rozwój umiejętności i wiedzy w zakresie obu przedmiotów artystycznych. Zajęcia mogą być prowadzone w odmiennym niż do tej pory systemie - w zespołach międzyklasowych. Ich realizacja stwarza możliwość dużej dowolności w wyborze treści nauczania. W gimnazjum przewidziano blok przedmiotowy, w którym połączono plastykę, muzykę, informatykę i technikę. Na realizację wszystkich przedmiotów przewidziano zaledwie 2 godziny w tygodniu. Tutaj także jest możliwość odejścia od systemu klasowo-lekcyjnego.

Przeprowadziłam krótką ankietę wśród 12 nauczycieli muzyki z małych ośrodków województwa lubelskiego, sprawdzającą faktyczną realizację programu nauczania nowego przedmiotu. W wypowiedziach powtarzały się stwierdzenia, że to dyrektorzy szkół decydują o tym, który z przedmiotów zostanie wybrany i jaki specjalista będzie go prowadził. W obecnej chwili praktyczna realizacja zajęć z jednego z przedmiotów artystycznych będzie się odbywała kosztem drugiego; wskazują na to wypowiedzi sześciu z badanych nauczyciel: wariantem jest podział prowadzenia zajęć na dwa semestry: plastyczny i muzyczny. Jednak i to rozwiązanie kryje wiele niedogodności. Pewne grupy tematów są ściśle związane z porami roku, świętami, uroczystościami szkolnymi. Ograniczenie muzyki do jednego semestru w roku uniemożliwi nauczycielowi muzyki wprowadzenie wielu zagadnień (na przykład związanych z okolicznościowymi rocznicami muzycznymi, naukę śpiewania kolęd w okresie świątecznym, pieśni patriotycznych związanych z listopadowym świętem Odzyskania Niepodległości), gdyż akurat w danym semestrze zajęcia będzie prowadził plastyk, który także może mieć podobne kłopoty z realizacją swojego programu.

W wypowiedziach podkreślano, że w semestrze, w którym nie będzie muzyki, dzieci i młodzież najprawdopodobniej zapomną całą przyswojoną wiedzę. Wymierne efekty nauki będą więc bardzo nikłe, gdyż ciągle trzeba będzie przypominać wprowadzone kilka miesięcy temu wiadomości i umiejętności. W praktyce żaden program nauczania tego przedmiotu nie będzie mógł być zrealizowany w sensownej całości.

Nauczyciele przyznają, że istnieje możliwość uzyskania dodatkowych godzin z puli tzw. godzin dyrektorskich, jednak z reguły są one przydzielane przedmiotom "ważniejszym". Właściwie z góry można przewidzieć, że te dodatkowe godziny pochłoną zajęcia z języka polskiego, matematyki, dodatkowych języków obcych lub tak potrzebnej w dzisiejszych czasach informatyki. Troje spośród badanych nauczycieli zasygnalizowało jeszcze bardziej niepokojący fakt, że dyrektorzy gimnazjów rezygnują
z zatrudniania muzyka i praktyczną realizację przedmiotu sztuka powierzają nauczycielowi plastyki nie mającemu żadnych umiejętności i predyspozycji muzycznych.

W projekcie programu liceum pojawia się oddzielny przedmiot: kultura i sztuka. Jednakże nie jest on obowiązkowy i może być zastąpiony grupą przedmiotów właściwych dla określonego profilu liceum. Muzyka może się znaleźć w liceach o profilu humanistycznym, tak jak jest to obecnie w klasach humanistycznych.Większość młodzieży wybierze zdecydowanie inny, bardziej przydatny ze względów ekonomicznych kierunek kształcenia, na przykład profil językowy, informatyczno-matematyczny, które nie będą miały w swoich siatkach godzin przeznaczonych na muzykę.

Przedmioty artystyczne już dzisiaj nie wytrzymają konkurencji z połączoną w jeden blok techniką, a przede wszystkim informatyką, której znajomość jest nieodzowna w otaczającym świecie. Dyrektorzy wielu szkół, z powodu ograniczeń finansowych, rezygnują z wszelkich zajęć pozalekcyjnych związanych z muzyką na rzecz kółek zainteresowań związanych z "ważniejszymi" przedmiotami. Niejednokrotnie nie rozumieją, że znajomość tej dziedziny sztuki jest koniecznością w życiu człowieka. W tej sytuacji istnieje duże prawdopodobieństwo, że duża część młodzieży może przejść przez kolejne etapy kształcenia praktycznie bez żadnego kontaktu z muzyką, a tym samym zostanie pozbawiona jednego z ważniejszych elementów wychowania estetycznego!

*

Zniesienie obligatoryjności muzyki w zreformowanej polskiej szkole w starszych klasach szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum może doprowadzić w praktyce do jej wyeliminowania z programów nauczania. Lekceważenie rangi wychowania estetycznego już dzisiaj odbija się negatywnie na kulturze jednostek i całego społeczeństwa. Dalsze ograniczenia w powszechnym nauczaniu muzyki w szkołach ogólnokształcących wyrządziłyby niepowetowaną stratę nowemu pokoleniu Polaków, którego rozwój byłby upośledzony i niepełny. Jest to poważne zagrożenie dla kultury narodowej.

Obecnie często dyrektorzy szkół rezygnują z nauczania muzyki w szkołach średnich i gimnazjach. Argumentują to faktem istnienia sieci specjalistycznych szkół muzycznych kształcących dzieci i młodzież w tym kierunku. Jednakże tu wymagane są od uczniów odpowiednie predyspozycje słuchowe i intelektualne, a w trakcie nauki zaangażowanie i poświęcenie dużej ilości czasu na żmudne ćwiczenia. Jest to szkolnictwo wybitnie specjalistyczne i przeznaczone dla osób wybranych po dokładnych przesłuchaniach kwalifikacyjnych, przygotowujące do zawodu profesjonalnego muzyka. Istotny jest także problem lokalizacji tego typu szkół państwowych. Z reguły znajdują się one w większych ośrodkach miejskich. Wprawdzie powstaje też wiele szkół prywatnych lub społecznych, nawet w małych miejscowościach. W powszechnej sytuacji ubożenia społeczeństwa niewielu rodziców będzie jednak stać na opłacenie dodatkowej nauki muzyki albo uznają to za zbędny luksus. A chodzi o to, aby jak największa liczba dzieci i młodzieży, o różnym poziomie zdolności mogła rozwijać swoje zainteresowania i wybrać dalsze kierunki nauki pośrednio związane z muzyką, studia pedagogiczne, kulturoznawstwo, historię sztuki, a nawet psychologię czy muzykoterapię.

Młodzież, która obecnie nie ma muzyki w szkole, praktycznie traci możliwość pogłębienia wiedzy z tej dziedziny sztuki. Oznacza to brak przygotowania do odbioru tej dziedziny i nieumiejętność korzystania z jej wielorakich wartości. Młodzież ta ma ograniczone możliwości rozwoju własnej wyobraźni i samodzielnej aktywności twórczej, czynników tak istotnych dla kształtowania zdolności intelektualnych, wrażliwości emocjonalnej i poczucia estetyki. Pozbawiona odpowiedniego kształcenia, z trudem będzie mogła uchwycić artyzm w muzyce profesjonalnej i świadomie uczestniczyć w kulturze muzycznej wysokiego lotu. W tej sytuacji jej zainteresowania skupiają się wokół powszechnie dostępnej tak zwanej muzyki młodzieżowej, która ma niewielką wartość muzyczną, estetyczną, wyrazową i niejednokrotnie wpływa negatywnie na psychikę młodych.

*

Sztuka, w tym i muzyka, podlega bardzo gwałtownym przemianom. Jej szybkie rozpowszechnianie, dzięki sprawności komunikacji medialnej oraz masowej produkcji fonograficznej, ujawnia nowe, często kontrowersyjne zjawiska i kierunki rozwoju. Ważna jest orientacja i umiejętność świadomego wyboru tego, co jest godne słuchania i poznania. Nie można liczyć, że uczniowie sami, bez fachowej pomocy i odpowiedniego ukierunkowania, będą się garnąć do amatorskich form muzykowania, a ich zainteresowania skupią się na słuchaniu muzyki wartościowej.

Bardzo istotne jest także odpowiednie kształcenie nauczycieli. Obecnie niewielu ma kompetencje, aby uczyć przedmiotu sztuka. Szkolnictwo wyższe dopiero przygotowuje programy kształcenia specjalistów do prowadzenia zajęć z tego rozległego, interdyscyplinarnego programu. Nauczyciel tego przedmiotu powinien dysponować dostatecznymi zdolnościami w obu kierunkach artystycznych - muzycznymi i plastycznymi, posiadać umiejętności techniczne, znać obsługę komputera, a ponadto mieć rozległą wiedzę humanistyczną. Tylko wtedy będzie w stanie dopomóc uczniom w poszukiwaniu sztuki wartościowej, pozwalającej na odkrycie autentycznego piękna, i przygotować ich do odbioru jej rozmaitych gatunków. Istotna jest zarówno umiejętność łączenia zdobytej wiedzy z innymi dziedzinami - plastyką, literaturą, filmem, teatrem, jak i poznanie historii, teorii i praktyki muzycznej. Oba kierunki w realizacji tego przedmiotu są podstawą wielorakich doznań estetycznych, środkiem samorealizacji i samowychowania dla ogółu uczniów. Dlatego muzyka powinna być traktowana nie tylko jako dyscyplina uzupełniająca czy nawet rozszerzająca program kształcenia ogólnego, lecz także jako niezmiernie ważny składnik edukacji w długotrwałym procesie wychowania w wartościach humanistycznych, element kształtujący poglądy wobec różnych zjawisk kulturowych i rozwijający wrażliwość estetyczną przyszłego społeczeństwa.

Chociaż muzyka nie jest językiem uniwersalnym w dosłownym tego słowa znaczeniu, nie może być domeną elit zajmujących się nią profesjonalnie. Mając wyjątkowe możliwości transformacji i funkcjonowania nawet w warunkach bardzo odmiennych, jest doskonałym instrumentem łączenia ludzi.

Realizacja reformy szkolnej jest niewątpliwie niezbędna. Przedstawione w niej koncepcje uzdrowienia całego programu szkolnego w postaci nowych treści, metod kształcenia oraz korelacji różnych przedmiotów nadają nowy wymiar edukacji w przyszłej szkole. Jednakże trzeba pamiętać, że najważniejszym zadaniem jest integralny rozwój wszystkich sfer osobowości ucznia. Obok kształcenia sprawności intelektualnych w większym niż dotychczas stopniu należy zwrócić uwagę na potrzebę rozwoju duchowego, kształtowanie wrażliwości i poczucia piękna. To wartości w istotny sposób wspomagające umiejętność kierowania emocjami, rozwój moralny, a nawet fizyczny. Uświadomienie tego faktu powinno pomóc w lepszym zrozumieniu znaczenia przedmiotów artystycznych i podniesieniu ich rangi zarówno w edukacji szkolnej, jak i świadomości całego społeczeństwa.

Joanna Jemielnik
UMSC, Lublin