Nauczycielska wiwisekcja

Nauczycielom, wrażliwym na postrzeganie własnej działalności pedagogicznej w szkole z różnych perspektyw, proponuję spotkanie, które w kręgu osób pracujących z tymi samymi uczniami i ich rodzicami pozwoliłoby na "rozumiejący wgląd" w sytuacje własnych i cudzych porażek.

Zadziwiające jest w człowieku to, że
dopóki inni nie wskażą mu jego wad,
sam ich nie dostrzega.

M. Gogol

Jakże mało jest bowiem w środowisku nauczycielskim szczerych rozmów, wymiany poglądów czy doświadczeń, które dotyczyłyby bolesnego obszaru odczuwanych często w samotności niepowodzeń. Być może uczestnictwo we wspólnej analizie tych zjawisk pozwoliłoby lepiej zrozumieć samego siebie, ujawniłoby osobiste zmagania z trudnościami dydaktycznymi czy wychowawczymi czy wreszcie uświadomiłoby, że często doświadczane przez nauczycieli porażki mają bardzo różny wymiar i oddźwięk społeczny.

Ilu z nauczycieli rezygnuje z pracy w szkole tylko dlatego, że ma poczucie swego rodzaju wypalenia, bezsilności lub bezradności? Ilu wyolbrzymia swoje porażki, przypisując im stan nieomal klęski? Ilu zaś nie przejmuje się niepowodzeniami, przerzucając odpowiedzialność za nie na tych, którzy stali się ich głównymi ofiarami? Dystans czasu i konfrontacja z opiniami nie zaangażowanych we własne porażki osób może ułatwić przyjrzenie się samemu sobie w nieco innym świetle, zrozumienie popełnionych błędów lub słuszności podjętych decyzji. Może być początkiem dialogu z innymi o samym sobie i tych, z którymi wchodzi się w interakcje pedagogiczne.

Proponowane ćwiczenie jest oparte na metodzie J. Flanagana, która polega na studiowaniu szczególnych przypadków i treningu wrażliwości interpersonalnej. Także działalność pedagogiczna przebiega w warunkach typowych, normalnych, stawiających zdolnościom, umiejętnościom i wiedzy nauczyciela umiarkowane, przeciętne wymagania albo też w sytuacjach odbiegających od normy, wystawiających jego osobowość na wiele prób i sprawdzianów. Warto zatem wspólne warsztaty poświęcić studiowaniu tych ekstremalnych zdarzeń czy działań, których następstwem była porażka. Ten typ doświadczania własnych i cudzych niepowodzeń jest okazją do uczenia się na błędach.

W spotkaniu może wziąć udział grupa nauczycieli, którzy z własnej woli chcieliby poddać analizie swoje zawodowe porażki i już na samym początku potwierdziliby gotowość do otwartości i szczerości wypowiedzi, dochowania tajemnicy omawianych problemów oraz tolerancji dla odmiennych przekonań czy doświadczeń. Nie chodzi tu bowiem o kolejne posiedzenie szkoleniowej rady pedagogicznej lub nauczycielskiego zespołu przedmiotowo-metodycznego, który o sprawach tak ważnych i trudnych zarazem debatowałby in abstracto. Czas trwania zajęć zależy od liczby uczestników (im więcej, tym trwają dłużej) oraz od chęci do wzajemnej rozmowy i dyskusji. Nie może zatem być zbyt rygorystycznie limitowany, jeśli wszystkim uczestnikom będzie zależeć na maksymalizowaniu spodziewanych efektów.

Orientacyjny przebieg spotkania może być następujący:

1. Wprowadzenie (omówienie zasad przebiegu zajęć) - 10 minut
2. Retrospektywna autoanaliza - 15 minut
3. Uzasadnienie wyborów - 15 minut
4. Prezentacja porażek - 25 minut
5. Indywidualna analiza informacji zwrotnych - 10 minut
6. Podsumowanie - 15 minut

Wszyscy uczestnicy spotkania siadają w kręgu przy stolikach, umożliwiających pracę z wręczonym im przez prowadzącego kwestionariuszem do pracy indywidualnej. W pierwszej części tego arkusza (część A) mają krótko opisać trzy swoje największe porażki edukacyjne (dydaktyczne, wychowawcze), których doświadczyli w swojej pracy w szkole. Mogą to być ostatnie lub wcześniejsze niepowodzenia. Przy czym przez niepowodzenie rozumiemy takie wykonanie zadania, którego wynik był niekorzystny dla wykonawcy lub jego adresata. Niepowodzenie jest bowiem nie uzyskaniem przewidywanych lub zamierzonych rezultatów podjętego działania.

Po wypełnieniu opisanego wyżej arkusza przystępujemy do kolejnej fazy zajęć, w trakcie której zadaniem będzie przypisanie swoim poszczególnym porażkom przyczyny i określenie jej znaczenia. W odpowiedniej rubryce wstawiamy zatem cyfrę 1 - jeśli uznamy, że dany powód jest w hierarchii pozostałych najważniejszy, cyfrę 2 - gdy lokujemy go na drugim miejscu i cyfrę 3 - jeśli usytuujemy go na trzecim miejscu. Określonej porażce można przypisać równoważne przyczyny jej zaistnienia, zaznając je tą samą cyfrą.

Po wypełnieniu arkusza przystępujemy do pracy w grupie, w której trakcie każdy z uczestników krótko scharakteryzuje swoje największe porażki, a następnie w możliwie zwięzły sposób uzasadni powody, które jego zdaniem sprawiają, że dane zdarzenie czy działanie jest niepowodzeniem. Podczas prezentacji pozostałe osoby, posługując się kolejnym arkuszem ("Postrzeganie cudzych porażek"), wypowiedzą się wprost lub na piśmie, jak postrzegają osobę mówiącą o danym niepowodzeniu.

W zależności od klimatu pracy grupy jej członkowie mogą się dzielić swoimi informacjami zwrotnymi (odczuciami, spostrzeżeniami, przypuszczeniami itp.) w formie pisemnej lub słownej. W tym ostatnim przypadku należy pamiętać o następujących zasadach formułowania takiej informacji:

• Uwagi kieruj wyłącznie do osoby zainteresowanej.
• Sądy opieraj tylko na tym, co usłyszałeś, a nie na tym, co wiesz o danej osobie.
• Nie porównuj porażek danego nauczyciela z niepowodzeniami innych osób.
• Staraj się wypowiadać tylko jeden zarzut naraz, nie kumuluj uwag krytycznych.
• Nie przepraszaj za uwagi, które wygłaszasz.
• Unikaj złośliwości, sarkazmu, ironii.
• Unikaj słów w rodzaju: "zawsze", "nigdy".

Opowiadający o swojej porażce powinien uważnie przeczytać wręczone mu przez innych nauczycieli uwagi i spostrzeżenia (arkusz informacji zwrotnej), by zastanowić się nad tym:

• Co sądzi o spostrzeżeniach uczestników zajęć na temat jego porażek? W jakim stopniuje akceptuje?
• Co nie zostało właściwie odebrane przez innych?
• Dlaczego takie właśnie odczucia towarzyszyły słuchającym go nauczycielom?
• W jakim stopniu jego cechy osobowości (zalety, wady) postrzegane przez innych są zgodne z jego mniemaniem o sobie?

Jak teraz - po tych opiniach zwrotnych - postrzega swoje porażki?

Zdaniem psychologów, od kolejnego niepowodzenia może uchronić nas właśnie m.in. analiza i poszukiwanie przyczyn porażek, a nie doszukiwanie się winy - nawet w sobie - bo nierzadko kusi postawa cierpiętnicza: "znowu zawaliłem sprawę". Ta swoista wiwisekcja indywidualna i grupowa może sprzyjać takim celom, jak:

• Emocjonalne odreagowanie przez uwolnienie skrywanych negatywnych przeżyć czy doświadczeń; rzeczowa analiza niepowodzenia i znalezienie jego przyczyn mogą uchronić przed następną porażką, a także zredukować związane z nią napięcie emocjonalne.
• Obiektywizacja i relatywizacja trudności - przez ukazanie dysproporcji między tym, jaką wagę przywiązywaliśmy do danego zdarzenia kiedyś, a jak oceniamy je teraz.
• Diagnozowanie przyczyn, których po doznaniu porażki najczęściej poszukuje się w otoczeniu, poza samym sobą, podczas gdy sami mamy w nich niemały udział.

Całość spotkania można podsumować wspólną dyskusją na temat tego, co sprawia, że jakieś wydarzenie lub działanie postrzegamy w kategoriach porażki. Jak poradziliśmy sobie z daną porażką? W jakim stopniu rzutuje ona po dzień dzisiejszy na naszą aktywność zawodową czy życie prywatne? Warto sięgnąć do współczesnych aforyzmów lub myśli, jako inspiracji do wspólnych przemyśleń. Może uda się też sformułować działania, które pozwoliłyby uniknąć niepowodzeń lub przeciwdziałać ich negatywnym skutkom. Być może dojdziemy też do wniosku, że niektóre z opisywanych zdarzeń zostały niesłusznie potraktowane jako porażki czy klęski pedagogiczne.

Bogusław Śliwerski
Uniwersytet Łódzki

1. Księga cytatów z polskiej literatury pięknej ułożona przez P. Hertza i W. Kopalińskiego, PIW Warszawa 1975.
2. Pietrasiński Z., Kierowanie własnym rozwojem, Warszawa 1977.
3. Pietrasiński Z., Czego dowiedziałeś się zbyt późno?,Iskry, Warszawa 1979.
4. Sujak E., Rozważania o ludzkim rozwoju, Wyd. Znak, Kraków 1987.
5. Znów minął dzień, pomyśl o sobie, KAW, Warszawa 1982.