FAUSTLOS - program przeciw agresji

Istnieje kilka międzynarodowych programów rozwijania wśród młodzieży kompetencji społecznych i przeciwdziałania agresji. W fazie pilotażowej znajduje się FAUSTLOS (znaczy "otwórz dłoń"), opracowany i wdrażany przez prof. dr M. Cierpka z uniwersytetu w Getyndze. Założeniem programu jest rozwijanie zdolności do empatii, kształtowanie umiejętności kontrolowania, pobudzania, gotowości rozwiązywania problemów, a także nabywania kompetencji w radzeniu sobie ze złością, gniewem, frustracją. Brak społecznego przystosowania utrudnia przyjęcie właściwych strategii umożliwiających współobecność w grupie. Zamiast postaw prospołecznych uczniowie w szkole manifestują zachowania agresywne, pełne przemocy, ponieważ, przy braku doświadczenia i ćwiczeń w zakresie kompetencji społecznych, przynoszą one szybkie rozwiązania i często są aprobowane, a nawet oczekiwane przez rówieśników. Tego typu zachowanie stanowi szansę samopotwierdzenia, zwłaszcza gdy brak sukcesu szkolnego i rywalizacja doprowadzają do odrzucenia przez zespół.

Wprowadzenie programu do przedszkoli i szkół poprzedziły odpowiednie przygotowania nauczycieli i wychowawców oraz dyskusja z rodzicami dzieci objętych badaniami. Rodzice udzielili swym dzieciom pisemnej zgody na uczestnictwo w programie. We współpracy z ośrodkiem w Seatle przygotowano podręcznik i odpowiedni materiał fotograficzny. Od października 1996 roku wprowadzone program do ośmiu z sześciu przedszkoli w Getyndze, w lutym 1997 program wszedł w życie w kolejnych pięciu szkołach i czterech przedszkolach.

Dwa razy w tygodniu w ciągu 3,5 miesiąca dzieci stykają się z treściami i metodami zawartymi w programie. Faza pilotażowa dostarczyła informacji o efektywności programu FAUSTLOS. Po każdej przeprowadzonej lekcji nauczycielki (bo one wciąż dominują) wypełniają standaryzowany kwestionariusz będący oceną badawczą. Ważne jest, czy właściwie zostały dobrane treści, teksty, obraz (fotografie) ilustrujące sytuacje będące przedmiotem treningu, jak zachowywały się dzieci i czy rzeczywiście dokonały się widoczne zmiany w ich postawach społecznych. Działania są podejmowane z myślą o ewentualnej korekcie, gdyż FAUSTLOS jest szansą prewencji w zakresie drastycznego wymiaru rzeczywistości - brutalności, łamania praw człowieka, bezbronności wobec nasilonej agresji i przemocy.

FAUSTLOS zwraca uwagę na kilka aspektów prospołecznych zachowań, wprowadzając odmienny sposób postępowania dla każdego.

1. Trening empatii

   Gotowość wczuwania się w sytuację innych ludzi, widzenie problemu z różnych perspektyw. Okazuje się, że dziecko krzywdzone, opuszczone i zaniedbywane posługuje się mechanizmami obronnymi uniemożliwiającymi współodczuwanie bądź znacznie je pomniejszające. Gotowość do empatii ma ogromne znaczenie dla zachowań prospołecznych i interpersonalnych strategii rozwiązywania problemu. Dlatego FAUSTLOS podkreśla ważność:

   1. - identyfikacji,
   2. - spostrzeżeń, iż ludzie różnorodnie reagują i odczuwają, znajdując się w tych samych sytuacjach,
   3. - zmienności uczuć i nastawień,
   4. - przewidywalności zachowań przy właściwym odczuwaniu związku przyczynowego,
   5. - różnorodności ludzkich upodobań,
   6. - aktywności słuchania, nadawania komunikatów zwrotnych, wypowiadania się i określenia własnych uczuć z użyciem struktury "ja…",
   7. - współodczuwania zamiast taniego współczucia.
2. Kontrola pobudzenia

   Gotowość do redukowania bodźców wiąże się z właściwym rozpoznaniem trudności i określeniem problemu oraz drogi (sposobu) jego rozwiązywania weryfikowania. Dlatego FAUSTLOS określa pięć kroków takiego postępowania (S. Krannisch 1997):

   Krok 1.: Co jest problemem?

   Krok 2.: Jakie rozwiązanie można przyjąć?

   Krok 3.: Przy każdym rozwiązaniu zadajesz sobie pytania:

   • Czy jest ono bezpieczne?
   • Jak się czują współuczestnicy?
   • Czy jest to właściwe (fair)?
   • Czy będzie funkcjonować?

   Krok 4.:Przesądzasz kwestię rozwiązania i wypróbowujesz je.

   Krok 5.: Czy rozwiązanie funkcjonuje? Jeżeli nie, co powinieneś zrobić?

   Uczniowie postępują drogą od rozpoznawania mimiki i gestu; szukają wskazówek do rozwiązania problemu; wczuwają się w sytuację innych ludzi. Dzięki zastosowaniu burzy mózgów mają możliwość znalezienia wielu sposobów rozwiązań bez natychmiastowej oceny. Dochodzi do pomysłu rozwiązania oraz jego weryfikacji. Powstaje wiele fikcyjnych sytuacji problemowych, w których dzieci pozostają w dialogu i uświadamiają sobie liczne mechanizmy rządzące ludzkim zachowaniem.

   Podobną rolę odgrywa trening gotowości do społecznego zachowania, w którym mogą wykorzystać poznaną strategię do rozwiązywania konkretnego problemu. Tego typu sytuacje stawiają przed uczniem następujące zadania:

   • podejmowanie udziału w grze,
   • ignorowanie zaczepek,
   • umiejętność grzecznego przerywania,
   • serdeczne proszenie kogoś o pomoc,
   • sytuacja, gdy chce się coś mieć, co do nas nie należy,
   • angażowanie się w zabawę,
   • pytanie o pozwolenie,
   • usprawiedliwianie się,
   • obrona przed naciskiem grupy,
   • doświadczenia stawiania oporu,
   • doświadczenia zetknięcia się z kłamstwem.
3. Radzenie sobie ze złością i nienawiścią

   Uczenie techniki odprężenia psychiczno-fizycznego, samoinstruowania. Obserwuje się kolejne kroki:

   • Jak się czuje moje ciało?
   • Uspokój się:
     • weź trzy razy głęboki oddech,
     • policz powoli wstecz,
     • pomyśl o czymś pięknym,
     • powiedz sobie: "uspokoiłem się".
   • Zastanów się (głośno) nad rozwiązaniem problemu.
   • Później jeszcze raz się zastanów nad rozwiązaniem.

   Konieczne staje się rozpoznanie w mimice, geście, głosie oznak złości, wściekłości u innych i u siebie, umiejętne rozluźnienie się, użycie wyuczonych strategii dla poradzenia sobie z drwiną, krytyką, rozczarowaniem, zarzutami, oskarżeniem, konsekwencjami własnych czynów.

Wspierając dzieci w przejściu od nowo ćwiczonej gotowości do rzeczywistego położenia, nauczycielki używają planu trzech kroków:

1. Dzień fantazjowania - wspólne z dziećmi rozważanie na temat gotowości, której przyjęcie będzie celem zajęć.
2. Wzmocnienie zachowań - w ciągu całego dnia szczególną uwagę zwraca się na przejawy gotowości i jej wzmocnienie w naturalny sposób.
3. Przegląd zdarzeń - rozmowa z dziećmi pod koniec dnia zajęć, czy i kiedy potrzebna jest dana gotowość, przypomnienie konkretnych zdarzeń, omówienie zgromadzonych doświadczeń.

Powołując się na aktualne badania prowadzone w Niemczech (U. Meier 1997) można podkreślić, iż:

1. przemoc dominuje szczególne w zachowaniach chłopców i jest przez nich w pełni aprobowana,
2. najbardziej rozpowszechniają się formy przemocy psychicznej, dalej fizycznej; najtrudniejsza do zaobserwowania (choć niemal wszechobecna) jest przemoc symboliczna,
3. sprawcy są najczęściej ofiarami - i odwrotnie,
4. terenem zachowań agresywnych bywają najczęściej boiska szkolne, korytarze, toalety.

Istotność problemu potwierdza DFG - Forschungsprojekt "Gewalt in der Schule" prowadzony w latach 1994-1997 równolegle w szkołach saskich i heskich. Za szczególne wskaźniki zachowania agresywnego można uznać:

• niesprzyjające stosunki rodzinne,
• konformizm jako odniesienie do przestępczej kultury młodzieżowej,
• odrzucenie lub dystans wobec szkolnych norm i wartości, brak sukcesu w szkole,
• nieodpowiedni klimat społeczny,
• brak właściwych stosunków nauczyciel - uczniowie,
• niewłaściwie ukształtowane postawy prospołeczne.

Powszechnie się sądzi, iż przemoc, jako reakcja na społeczne warunki młodzieży jest przeniesiona do szkoły. Jednak niewątpliwie wiele zagrożeń znajduje się też w przestrzeni szkolnej i na ten kontekst należałoby zwrócić specjalną uwagę. Gdyby nauczyciel posiadał właściwe kompetencje, sprawnie prowadził lekcje, określił jasno swoje wymagania i obiektywnie oceniał, a uczniowskie problemy i trudności szkolne nie zazębiały się z problemami domowymi, uczeń otrzymywałby w szkole pomoc, wsparcie, uznanie, osiągnął sukces radząc sobie z kłopotami, frustracjami - szkoła byłaby może wtedy niemal idealnym miejscem do rozwoju.

Klasa, w której dominuje konkurencja, nie sprzyja budowaniu społecznych kompetencji, a obciążające psychicznie szkolne sytuacje niosą dla ucznia przykre doświadczenia. Uczenie jest pasywne i reproduktywne, cechują je frontalne nakazy, brak związków z rzeczywistą sytuacją dziecka i warunków do indywidualnego uczenia i doświadczania (K. Ratzke). FAUSTLOS może w tej sytuacji odegrać kapitalną rolę, dając wsparcie dzieciom w kształtowaniu umiejętności niezbędnych w kontaktach interpersonalnych, program nie teoretyzuje bowiem, ale wskazuje drogę do poradzenia sobie z problemem, otoczeniem, a przede wszystkim z samym sobą.

Izabella Łukasik
Lublin