Tekst stanowi odpowiedź na wyzwanie dotyczące prowadzenia działań antydyskryminacyjnych adresowanych do całej społeczności przedszkoli/szkół/placówek, które postawiło przed nami znowelizowane rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego (Rozporządzenie MEN z Rozporządzenia MEN z dnia 10 maja 2013 roku, zmieniającego rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego, Dz. U. z 14 maja 2013 r., poz. 560).
 

W wymaganiach państwa wobec szkół i placówek, a także pytaniach składających się na narzędzia badawcze, pojawiły się pojęcia, które właściwie nie były wcześniej definiowane w systemie edukacji – dyskryminacja i działania antydyskryminacyjne. Do tej pory w podstawie programowej funkcjonowały zapisy bardzo ogólne, "Szkoła podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji" (Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, s. 2), tematykę stereotypów i uprzedzeń omawiano w ramach przedmiotu "Wiedza o społeczeństwie". Jednak dopiero wprowadzenie ewaluacji do polskiego systemu edukacji, a także jej monitoring i ulepszanie pozwoliły na zobowiązanie wszystkich szkół i placówek do prowadzenia działań antydyskryminacyjnych.

Wymagania państwa wobec szkół i placówek są sformułowane bardzo ogólnie – część osób pracujących w systemie edukacji potrzebuje większych konkretów czy węższych ram, inne w pełni korzystają z wolności, którą pozostawiają wymagania. Jednak widoczne jest, że zapis o działaniach antydyskryminacyjnych, który dla szkół brzmi "W szkole lub placówce są realizowane działania antydyskryminacyjne obejmujące całą społeczność szkoły lub placówki." (i stanowi część wymagania 6. Szkoła lub placówka wspomaga rozwój uczniów, z uwzględnieniem ich indywidualnej sytuacji), pojawił się w sposób jednoznaczny w charakterystyce wymagania na poziomie podstawowym (poziom D), a zatem jakaś forma działań antydyskryminacyjnych powinna być realizowana w każdej placówce.

Dodatkowe wyzwanie stanowią kryteria ewaluacji, stosowane w trakcie ewaluacji zewnętrznej. Z jednej strony w samym zapisie obszaru wymagania wybrzmiewa niejako kryterium powszechności, z drugiej w – konceptualizacji przeczytamy, że kryterium operacyjnym jest "Adekwatność działań antydyskryminacyjnych do specyfiki szkoły". Efektem takiego zapisu w trakcie ewaluacji często były odpowiedzi komunikujące mniej więcej taką treść: "W naszej szkole nie ma dyskryminacji, więc działania antydyskryminacyjne nas nie dotyczą". W artykule znajdą państwo wskazówki i interpretacje, jak można rozumieć realizację działań antydyskryminacyjnych, co mówią na ten temat organizacje eksperckie. Wątek adekwatności do specyfiki szkoły proponujemy traktować jako uszczegółowienie – w odniesieniu do środowiska lokalnego (np. regionów przygranicznych i związanych z tym wyzwań, problemów ubóstwa pojawiających się w społeczności lokalnej, integracji mniejszości romskiej i większości nieromskiej czy działań w reakcji na pojawiające się bieżące kwestie, dotyczące np. ról społecznych kobiet i mężczyzn). Zła wiadomość jest bowiem taka, że nie ma ludzi wolnych od stereotypów i uprzedzeń, a takie zawsze niosą potencjał pojawienia się dyskryminacji - jeśli nie w szkole, to poza nią, jeśli nie na naszych oczach, to w trakcie meczu piłki nożnej, jeśli nie w trakcie nauki, to w dorosłym życiu. Dlatego każde działanie o charakterze antydyskryminacyjnym staje się adekwatne do potrzeb dzieci i młodzieży.

Dyskryminacja, działania antydyskryminacyjne, edukacja antydyskryminacyjna

Czym zatem jest dyskryminacja? Jest to nierówne, gorsze traktowanie jakiejś osoby tylko ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, wyróżnionej na podstawie jednej cechy. Katalog tych cech jest różnie definiowany w prawie polskim i międzynarodowym, jednak dla potrzeb szkoły powinno się je traktować możliwie szeroko: m.in. płeć, wiek, niepełnosprawność, pochodzenie narodowe, pochodzenie etniczne, wyznanie, religia, orientacja seksualna, tożsamość płciowa, stan zdrowia, wygląd zewnętrzny, status społeczno-ekonomiczny. W kontekście szkolnym mogą pojawić się jeszcze wyniki nauce, popularność w grupie, sympatia nauczycielki/nauczyciela, stan posiadania (wyposażenie szkolne i gadżety). 

Warto pamiętać, że dyskryminacja może przyjmować bardzo różne formy: przemocy/agresji słownej (mówimy wtedy o języku wrogości czy mowie nienawiści), psychicznej, seksualnej, fizycznej, ekonomicznej (np. wymuszanie pieniędzy), cyberprzemocy, ale także izolowania, odrzucania, pomijania, ignorowania, odmowy dostępu. Często, jak wynika z badań realizowanych przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, w momencie uznania kogoś za osobę gorszą ze względu na pewną cechę, formy dyskryminacji nakładają się i przenikają, a szykanowanie i nękanie może trwać całą dobę, zarówno w szkole, jak i w przestrzeni wirtualnej^[1].

W świetle powyższych przesłanek wyraźnym staje się fakt, że każda sytuacja, w której dziecko jest wyśmiewane z powodu koloru skóry, ubrania tzw. lumpeksu, odrzucane z powodu otyłości, niepełnosprawności, wyznania, czy wreszcie wyzywane "ty downie", "ty żydzie" lub "ty pedale" (nawet jeśli ten zwrot jest kierowany do osoby wyłącznie po to, żeby ją obrazić i nie ma związku z jej faktyczną tożsamością) – każda taka sytuacja jest sytuacją dyskryminacji, w tym mowy nienawiści czy przemocy motywowanej uprzedzeniami.

Działanie antydyskryminacyjne nie zostało zdefiniowane przez MEN, dlatego przez wiele osób pracujących w systemie edukacji jest rozumiane wyłącznie w kontekście reagowania na pojawiającą się dyskryminację. Jednak System Ewaluacji Oświaty odwołuje się także – choćby w konceptualizacji wymagań, dostępnej na platformie dla każdej dyrektorki i każdego dyrektora szkoły – do definicji edukacji antydyskryminacyjnej, zwracając uwagę, że sam brak dostrzegania dyskryminacji w placówce nie jest jeszcze wystarczającym powodem niepodejmowania działań antydyskryminacyjnych^[2]. Rozumienie działań antydyskryminacyjnych jest tutaj szerokie, tzn. obejmuje przede wszystkim prowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej, "profilaktyki dyskryminacji", a dopiero potem – także adekwatnego reagowania na dyskryminację.

Edukacja antydyskryminacyjna jest definiowana jako świadome działanie podnoszące wiedzę, umiejętności i wpływające na postawy, które ma na celu przeciwdziałanie dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz wspieranie równości i różnorodności^[3]. W obrębie tak rozumianej edukacji antydyskryminacyjnej wyróżniono 4 rodzaje wiedzy i kompetencji, poniżej  przypisano do nich działania możliwe do realizacji w systemie oświaty^[4]:

Edukacja antydyskryminacyjna rozwija wiedzę na temat mechanizmów dyskryminacji i wykluczenia

Wiedza na ten temat to obszerna dziedzina, powstała na styku różnych nauk społecznych – psychologii, pedagogiki, socjologii, historii, politologii. To szereg konkretnych informacji, dotyczących tego, czym są zjawiska związane z dyskryminacją, relacjami mniejszość-większość, relacjami szeroko rozumianej władzy (np. nauczycielki i nauczyciele a uczennice i uczniowie).

Co możemy robić w szkole? Przede wszystkim umożliwić nauczycielkom i nauczycielom dokształcanie się i szkolenie w tym zakresie, zachęcać do niego – we własnym zakresie, ale też w ramach wyjazdów szkoleniowych czy Wewnątrzszkolnego Doskonalenia Nauczycieli^[5]. Taki doskonalenie może przełożyć się na następujące działania z uczennicami i uczniami: lekcje wychowawcze, zajęcia pozalekcyjne na temat stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji oraz zależności między nimi (tzw. łańcuch dyskryminacji); warsztaty, ćwiczenia pozwalające doświadczyć, jak może czuć się osoba dyskryminowana; traktowanie wszystkich przesłanek dyskryminacji równie poważnie, niepomijanie (z badań wynika, że najłatwiej wprowadzić w szkole zajęcia/aktywności dotyczące wielokulturowości czy niepełnosprawności, najtrudniej - dotyczące orientacji seksualnej. Włączanie przeciwdziałania stereotypom do różnych zajęć i przedmiotów (np. zachęcanie do wykonywania zadań nietypowych dla danej płci – przy organizacji dyskoteki szkolnej czy realizacji doświadczenia z chemii, gdzie chłopcy częściej wykonują doświadczenie, dziewczęta częściej je opisują, robią notatki).

Przykładem takich działań może być prowadzenie Szkolnego Klubu Amnesty International, organizacja Maratonu Pisania Listów Amnesty International, organizacja Dni/Festiwalu Tolerancji. 

Edukacja antydyskryminacyjna buduje kompetencje przeciwdziałania dyskryminacji

Stanowcze, jednoznaczne reagowanie na wszelkie przejawy dyskryminacji, nazywanie tych sytuacji "po imieniu", w przypadku mowy nienawiści (np. "ty żydzie", "ty rumunie") zajęcie się tematem, wykorzystanie tego zdarzenia jako sytuacji edukacyjnej, to także warunek tego, aby uczennice i uczniowie potraktowali informację poważnie. Zachęcamy także do tego, aby nie bać słowa "dyskryminacja" (analiza danych z SEO pokazuje, że bardzo często opisy takich działań są "łagodzone" przez słowa "incydentalny", "pojedynczy", "nie przykłady, ale przejawy dyskryminacji", "nie ma jaskrawych przejawów dyskryminacji", "osobiste antypatie" itp., co pozwala na ich bagatelizowanie i banalizowanie).

Co możemy robić z uczennicami i uczniami? Warsztaty, zadania obejmujące różne techniki reagowania na dyskryminację, ćwiczenia w formie scenek, wskazanie ważnej roli świadka/świadkini – często milczenie czy odwracanie wzroku powoduje, że dyskryminacja trwa, a osobie, która jej doświadcza (ofierze), trudno jest się przeciwstawić samej, bez wsparcia innych.

Edukacja antydyskryminacyjna rozwija wiedzę na temat grup dyskryminowanych oraz ruchów emancypacyjnych

Przypadki dyskryminacji często wynikają z niewiedzy, braku świadomości, stereotypów i uprzedzeń przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Dlatego warto wprowadzać wątki dotyczące różnorodności grup społecznych ze względu na wymienione wyżej przesłanki (np. w formie prezentacji przygotowywanych przez uczennice i uczniów). Jako grono pedagogiczne powinniśmy natomiast dbać o to, aby nie były one powierzchowne i folklorystyczne (np. kultura romska nie zasadza się jedynie na tańcu i śpiewie, żydowska – na kulinarnych specjałach) ani nie wzmacniały stereotypów i uprzedzeń (np. nie pokazujemy Romów i Romek jako osób żebrzących czy osób czarnoskórych jako osób tańczących w rytm tam-tamów). Każda kultura opiera się na pewnych wartościach i normach, ważne jest, żeby ich poszukać. Trzeba także doceniać ruchy emancypacyjne, których wieloletnie działanie skutkuje stanem prawnym, który dzisiaj obowiązuje, np. ruch feministyczny – na rzecz wyrównywania praw i szans kobiet i mężczyzn, ruch abolicyjny – na rzecz zniesienia niewolnictwa i handlu czarnoskórymi ludźmi, czy ruch na rzecz społeczności gejów, lesbijek, osób biseksualnych i transseksualnych (w skrócie LGBT). Różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn, osób o różnych kolorach skóry, czy osób należących do mniejszości seksualnych, pokazują, jak wiele w tym zakresie zależy od danego społeczeństwa i kultury.

Przykładem takich działań, pochodzącym z wyników gromadzonych w statystykach SEO, jest zapraszanie uczniów i uczennic, wychowywanych w wyznaniu innym niż dominujące lub bezwyznaniowych, do prezentacji swojego wyznania na lekcjach wychowawczych. Bardzo dobrym pomysłem jest także organizowanie "Żywej biblioteki", czyli możliwości spotkania i porozmawiania z osobami należącymi do mniejszości – takie większe wydarzenie czy regularne zapraszani na zajęcia jednej osoby pozwala na faktyczną integrację, czasem stwarza możliwość zadania trudnych pytań i usłyszenia prawdziwych odpowiedzi^[6]. 

Edukacja antydyskryminacyjna wzmacnia grupy i osoby dyskryminowane na zasadzie włączania i upodmiotowienia

Analiza wyników ewaluacji zewnętrznej pokazuje, że bardzo często do działań antydyskryminacyjnych zaliczane są akcje charytatywne, zbieranie pieniędzy, nakrętek, jedzenia czy ubrań dla osób potrzebujących. W kontekście niepełnosprawności duża uwagę przywiązuje się do pomagania, np. dzieciom z niepełnosprawnościami uczęszczającym do naszej szkoły czy żyjącym w lokalnej społeczności. Rzadko jednak pojawiają się informacje mówiące o tych osobach jako o podmiocie działań, osobie, która decyduje, która może być samodzielna i niezależna. Osobie, która także może udzielić pomocy, bo oprócz niepełnosprawności jest jeszcze świetną matematyczką czy mistrzem ortografii. Zachęcamy do takiego myślenia – sformułowanie "osoba z niepełnosprawnością" również językowo pokazuje, że to tylko jedna z wielu cech.

Przykładowe działania: ćwiczenia, w czasie których osoby sprawne czy zdrowe próbują życia z niepełnosprawnością – np. chodzenia zawiązanymi oczami czy poruszania się na wózku. 


Pamiętajmy, że działanie antydyskryminacyjne to działanie świadome, celowe, zaplanowane. Każde świadome działanie, które zaplanujemy na terenie szkoły czy placówki, a którego celem faktycznie będzie promowanie równości i różnorodności czy przeciwdziałanie dyskryminacji, będzie stanowić działanie antydyskryminacyjne.

Siła jego oddziaływania nie może być przypadkowa – "przy okazji" mówienia o przemocy i agresji, o profilaktyce, o kulturze osobistej i dobrym wychowaniu. Dlatego "profilaktyka wszelkich niepożądanych zachowań" oraz inne ogólne zapisy w programach profilaktycznych i wychowawczych nie wystarczają, żeby na ich podstawie można było stwierdzić skuteczne działanie antydyskryminacyjne (choć oczywiście zachęcamy do wpisywania do takich dokumentów konkretnych zapisów związanych z edukacją antydyskryminacyjną).

Nasilenie stereotypów i uprzedzeń, które obserwujemy w polskim społeczeństwie, pokazuje, że takie ogólne hasła, tolerancja na sztandarach, nie wystarczają, żeby faktycznie w naszym społeczeństwie lepiej żyło się osobom należącym do mniejszości.

Pamiętajmy, że edukacja antydyskryminacyjna nie jest kwestią światopoglądu (a często bywa z nim utożsamiana), ale konkretnej wiedzy, umiejętności, kompetencji i wreszcie – świadomości i postawy. Te ostatnie elementy wymagają najwięcej pracy – udziału w warsztacie antydyskryminacyjnym, czytania publikacji dotyczących przeciwdziałania dyskryminacji, budowania własnej wrażliwości, świadomości własnych stereotypów i uprzedzeń (ponieważ nikt nie jest od nich wolny), czasem zmiany poglądów. Najpopularniejsze i jednocześnie najbardziej kontrowersyjne przykłady dotyczą homoseksualności, biseksualności i transseksualności. Nieważne jest, co dana osoba myśli na ten temat prywatnie, jakie ma poglądy, na ile dopuszczanie różnorodności orientacji seksualnych czy problemu transseksualności (niezgodności płci fizycznej i płci psychicznej) jest zgodne z jej wiarą czy przekonaniami. W trakcie pracy nauczycielki/nauczyciela ta osoba jest funkcjonariuszem publicznym i w związku z tym zobowiązana jest przekazywać informacje zgodne ze stanem wiedzy naukowej oraz przepisami polskiego prawa (np. Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej). 

W ramach krótkiego ćwiczenia proszę zastanowić się, co czujecie państwo, słysząc stereotypy na temat zawodu nauczyciela, na temat długich wakacji, krótkiego dnia pracy, niezliczonych przywilejów. Czy czujecie państwo, że opnie krążące w społeczeństwie są prawdziwe? Sprawiedliwe? A może krzywdzące? Czy dotykają państwa osobiście w związku z przynależnością do tej grupy zawodowej? Działają tu dokładnie takie same mechanizmy jak te dotyczące stereotypów i uprzedzeń w stosunku do mniejszości.

Zapraszam do refleksji – może znajdziecie państwo czas pomiędzy wieczornym sprawdzaniem kartkówek a przygotowywaniem się do następnych lekcji, może w autobusie, w pędzie między jedną a drugą placówką, może w pociągu w drodze powrotnej z weekendowego szkolenia...
 

[1] Badania zrealizowane i podsumowane w raporcie Dyskryminacja w szkole – obecność nieusprawiedliwiona. O budowaniu edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce pod red. Katarzyny Gawlicz, Pawła Rudnickiego i Marcina Starnawskiego (Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjne, Warszawa 2015). Raport wydano w ramach projektu "Dyskryminacja w szkole – obecność nieusprawiedliwiona", realizowanego we współpracy z Fundacją na rzecz Różnorodności Społecznej, finansowanego ze środków Funduszy EOG. W ramach badań prowadzono wywiady indywidualne z nauczycielkami i nauczycielami, wywiady grupowe (fokusy) z uczennicami i uczniami oraz analizowano wyniki ewaluacji zewnętrznych, zrealizowanych w ramach Systemu Ewaluacji Oświaty w roku szkolnym 2013/2014, pod kątem realizacji zapisów dotyczących działań antydyskryminacyjnych. Elektroniczna wersja publikacji dostępna na stronie www.tea.org.pl.  
[2] Por. także: A. Gocłowska (red.) Ewaluacja zewnętrzna. Poradnik wizytatora. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa, bd., s. 31-32. Publikacja dostępna tutaj: http://www.npseo.pl/data/documents/4/315/315.pdf [dostęp: 30.10.2014].
[3] Definicja opracowana przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, dostępna na stronie www.tea.org.pl [dostęp: 30.10.2014].
[4] Tamże.
[5] Spis przykładowych publikacji i stron internetowych, zawierających kompendium wiedzy o edukacji antydyskryminacyjnej, a także szereg inspirujących ćwiczeń i scenariuszy zajęć znajduje się na końcu artykułu. [lub na stronie www.tea.org.pl] 
[6] Por. http://www.zywabiblioteka.pl/

Literatura:

Branka Maja, Cieślikowska Dominika, Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski. Villa Decius, Kraków 2010. 
Dacewicz-Podsiadło Izabela (red.), Antydyskryminacja. Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2005. 
Chomczyńska-Rubacha Mariola (red.), Płeć i rodzaj w edukacji, Wyższa szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Łódź 2004.
Majewska Ewa, Rutkowska Ewa, Równa szkoła – edukacja wolna od dyskryminacji, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2007 (zawiera scenariusze zajęć dot. równości)
Mazurkiewicz Grzegorz, Kształcenie chłopców i dziewcząt. Naturalny Porządek, nierówność czy dyskryminacja? Centrum Edukacji Obywatelskiej, Kraków 2006.
Pankowska Dorota, Wychowanie a role płciowe oraz Wychowanie a role płciowe. Program Edukacyjny, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005 (zawiera scenariusze zajęć dot. tematyki równości).

Strony internetowe:

Stowarzyszenie "W stronę dziewcząt" www.wstronedziewczat.org.pl (scenariusze zajęć).
Portal "Bez uprzedzeń" www.bezuprzedzen.org (scenariusze, pomoce, informacja o projektach związanych z równością w edukacji).
Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej www.tea.org.pl (raport "Wielka nieobecna. O edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce", zawierający część "Przewodnik po narzędziach edukacji antydyskryminacyjnej" – spis publikacji, scenariuszy, filmów poświęconych tej tematyce; w przygotowaniu: raport z projektu badawczo-rzeczniczego "Dyskryminacja w szkole – obecność nieusprawiedliwiona").
Fundacja Feminoteka www.feminoteka.pl (raporty, informacje o inicjatywach skierowanych do dziewcząt i chłopców, przełamujących stereotypy płci).

* * *

O autorce:
		Małgorzata Jonczy-Adamska psycholożka, pedagożka, trenerka równościowa i antydyskryminacyjna. Członkini Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej, trenerka w projekcie systemowym wdrażającym System Ewaluacji Oświaty. Autorka projektów i scenariuszy zajęć dotyczących równości i różnorodności, adresowanych do różnych grup zawodowych i społecznych. Współautorka raportu "Dyskryminacja w szkole - obecność nieusprawiedliwiona. O budowaniu edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce" pod red. K. Gawlicz, P. Rudnickiego i M. Starnawskiego, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2015.