"Każda kultura szkolna jest nieuchronnie
zhomogenizowana i zrytualizowana,
to znaczy zrutynizowana."

Reprodukcja to jedna z najbardziej znanych książek Pierre'a Bourdieu i Jeana Claude'a Passerona. Pierwszy egzemplarz ukazał się drukiem w roku 1970, zaraz po okresie buntu francuskiej młodzieży. Niektórzy z nas studentów pamiętają z lekcji historii słynne pokolenie 68, które zbuntowało się wtedy przeciw porządkowi burżuazyjnemu walcząc o wolność. ?Reprodukcja? nie jest jedyną książką Bourdieu i Passerona. W roku 1964 wydali dzieło zatytułowane Les haritiers (Spadkobiercy), poprzedzające i stanowiące wstęp do kolejnej książki ?Reprodukcji?, poruszającej aspekty związane z zagadnieniami oświaty i wychowania. Książka ta ?studium podstawowych procesów stratyfikacji społecznej i transmisji kultury? . Tytuł książki jest rozumiany tutaj jako kontynuacja odtwarzania struktury klasowej społeczeństwa. Jest przedstawiona jako pewien symbolizm służący do panowania i narzędzia utwierdzającego panowanie społeczne.

                      Książka poprzedzona jest mottem zaczerpniętym z  wiersza francuskiego poety Roberta Desnosa pt. „Chantefleurs, Chantefables”. Opowiada on historie człowieka, który nazywał się Jonatan. Mężczyzna pewnego dnia schwytał pelikana, ptak następnie złożył mu jajo z którego wyłonił się podobny osobnik do poprzedniego. Morał tego wiersza jest taki, że proces rozmnożenia może trwać bez przerwy i zawsze osobnik, który się narodzi, będzie podobny do swojego protoplasty. Cały wiersz możemy znaleźć w „Reprodukcji”, ale również na płycie Pana Witolda Lutosławskiego gdzie jest  jedną z kompozycji muzycznych na sopran i małą orkiestrę. Pozycja Bourdieu i Passerona składa się z dwóch głównych części, całość poprzedza wstęp do wydania polskiego socjolog A. Kłoskowskiej oraz wstęp do wydania drugiego E.Neyman. Do książki dołączono również słowniczek podstawowych nazw i skrótów, ułatwiający lekturę oraz dodatek od tłumacza. Dzieło zamyka wywiad przeprowadzony przez Neyman z Pierre’m Bourdieu w roku 1989. Cała teoria jaka poruszana jest w pozycji pokazana jest na przykładzie systemu szkolnictwa francuskiego, które zostało bliżej przybliżone polskiemu czytelnikowi przez Neyman w dodatku od tłumacza. Bourdieu wspomina, że przy odbiorze książki nie należy się sugerować systemem francuskim, aby pozycja nie stała się jedynie programem teoretycznym nastawionym na jeden system. Według Bourdieu książka jest nastawiona na szukanie twierdzeń ogólnych i niezmiennych, ale także zmiennych związanych z tradycją narodową, systemem politycznym itp. Pierwszy rozdział „Reprodukcji” przedstawia podstawy teorii symbolicznej, gdzie najważniejsze pojęcia to działalność pedagogiczna, autorytet, praca i system nauczania. Teoria przemocy symbolicznej, jak się dowiadujemy z książki, to wpajanie kultury w świadomość społeczną, uznając zależność tego procesu od struktury klasowej, tutaj Bourdieu opiera się na elitach francuskich. Chodzi mniej więcej o to, że działania pedagogiczne stanowią „przemoc” za pośrednictwem narzucanej przez władze odpowiedniej kultury. Działanie to realizowane jest w szkole poprzez nauczycieli, którzy wypracowują sobie duży autorytet pedagogiczny wśród młodzieży. Kultura, która według warstwy dominującej jest godna odtwarzania, jest wdrażana tak długo, aż osoba uzyska trwałe wykształcenie. Przechodzimy  tutaj do kolejnego ważnego pojęcia z „Reprodukcji” jakim jest pojęcie habitusu. Polega on na tym, że jednostka poddana wdrażaniu kultury potrafi ją sama odtwarzać już po zatrzymaniu wszelkich działań pedagogicznych.  Bourdieu zwraca również uwagę na to, że proces ukulturowienia dokonuje się od najwcześniejszych lat dziecka w rodzinie oraz w małych grupach pierwotnych. Kształtuje się wtedy podstawowy habitus danej jednostki i jest on jednym z najtrwalszych. Ciekawy wydaje się cytat który rozpoczyna tę recenzję. Chodzi w nim o stwierdzenie, że szkoła bądź system szkolny jest zrutynizowany. Każdy z nas pamięta szkolne podręczniki,  które niezależnie od tego czy wpajany habitus był nowatorski czy konformistyczny, konserwatywny czy ewolucjonistyczny, potrzebne były „jako niezbędny warunek zaprogramowania umysłów.”[1] Szkoła, ukierunkowana na wychowanie tradycyjne, będąca w sprzeczności z nurtem nowego wychowania, trzyma się raz obranych stereotypów, mimo wielu zmian dalej funkcjonuje w obecnych czasach. Bourdieu pisze o tym, że proces reprodukcji kultury warunkuje również status społeczny jednostki. Zatem możemy uznać, że kultura jest kolektywnym zaprogramowaniem umysłu, która odróżnia członków jednej grupy czy kategorii od drugiej. To zaprogramowanie jest kształtowane przez środowisko społeczne w którym dorastamy oraz przez zbiór własnych doświadczeń życiowych. Można więc stwierdzić, że kultura wpływa na zachowanie człowieka, warunkuje sposób myślenia, determinuje posługiwanie się określonym słownictwem, kształtuje stereotypy.  Bourdieu pisze, iż profesor w szkole jest Lectorem, powtarzającym na co dzień treści, które nie są przez niego wytworzone. Często przekazuje wiadomości nieświadomie nie zdając sobie sprawy, że sam został w tej arbitalnej kulturze wychowany.  Dziennik nauczycielski jest postrzegany we francuskim szkolnictwie jako nośnik autorytetu bez którego praca pedagogiczna nie mogłaby istnieć. W drugiej części autorzy „Reprodukcji” zahaczają o takie tematy jak: kapitał kulturowy; tradycja literacka; konserwacja społeczna; eliminacja i selekcja; uzależnienie przez uniezależnienie. Rozważania poparte są danymi empirycznymi przedstawionymi w formie tabel statystycznych opartych na wywiadach, księgach oraz różnorakich dokumentach. Los szkolny według autorów jest zdeterminowany przez pochodzenie społeczne, które jest wytworem stałego działania czynników określających pozycję różnych klas wobec szkolnictwa, a mianowicie kapitału i etosu kulturowego. Każde przeobrażenie systemu szkolnego dokonuje się zgodnie z logiką, a szkoła jest postrzegana jako „instytucja odtwarzania prawomocnej kultury”[2], która jest wdrażana i narzucana, natomiast klasy społeczne charakteryzują się nierównym dystansem wobec kultury szkolnej oraz różnymi dyspozycjami do jej uznawania i nabywania. Przepaść klasowa widoczna jest zwłaszcza w zdawaniu egzaminów wstępnych na uczelnie.  Bourdieu pisze o tym, iż „zakłada się, że (studenci) rozumieją, ponieważ muszą zrozumieć”[3], to co wykłada dany nauczyciel, dlatego, że jak i on tak i jego uczniowie są podporządkowani instytucji szkolnej. Autorzy zwrócili uwagę na to, że nauczyciel uczy tak, jak on sam był uczony, czyli według tych samych schematów. Niestety człowiek posiada tendencje do powielania szablonów, w końcu sami uczymy się od innych i nie zawsze wiemy o tym czy jest to dobre, czy nie.

        Czytając „Reprodukcję” nasuwa się wiele analogii do książki Gombrowicza „Ferdydurke”.  To, co Bourdieu i Passeron przedstawia z punktu widzenia socjologii nauki, Gombrowicz obrazuje poprzez groteskę. Oba dzieła są trudne w odbiorze dla młodego czytelnika. Powszechnie wiadomo, że licealiści z trudem „brną” przez lekturę „Ferdydurke”, a zakończenie tej powieści niweluje chęć zrozumienia sensu tejże książki. Często ludzie to czego nie rozumieją uważają za głupie i na przykład w przypadku książki zniechęcają się po przeczytaniu paru kartek lub odbierają książkę w niewłaściwy sposób.. Sam Bourdieu stwierdził w wywiadzie przeprowadzonym przez Neyman, że jego książka jest zazwyczaj źle cytowana. Bourdieu używa wyszukanego języka po to, aby walczyć ze „zdrowym rozsądkiem”, czyli gotowymi ideami naładowanymi całą filozofią społeczną. Chce zerwać z językiem, który „obraca się w nicość” ,jak cytuje  Wittgensteina. Wiele słów rozpowszechnionych w międzynarodowym socjologicznym języku (np. rola, status),  są nieobecne w „Reprodukcji”, gdyż autor zrywa z rutyną. Stąd bierze się częste odwoływanie do słów lub parafraz, które często tworzą pozory „Bourdieu’owskiego” języka. Socjologia według Bourdieu ma być refleksją, powinna wymknąć się historycystycznemu kręgowi, aby mogła pracować sama nad sobą. Zagadnienia z „Reprodukcji” są rozpatrywane ze stanowiska ogólno socjologicznego, filozoficznego,analizowane bywają również za pomocą słownictwa zapożyczonego z dziedziny ekonomii.

        „Reprodukcja” dla młodego czytelnika, bądź czytelnika nieoswojonego jeszcze z socjologicznymi treściami, stanowi pozycję dość trudną, wymagającą skupienia i chęci. Dzieło było pierwszą książką stricte socjologiczną, którą przeczytałam. Wobec tego stanowiska dla mnie ogromne wyzwanie, by zrozumieć ją tak, jak należy. Po przeczytaniu jej w pełni zgadzam się ze stwierdzeniem Bourdieu i Passerona, iż przedstawienie ich teorii na przykładzie szkolnictwa francuskiego, to tylko wzór, odnoszący się do różnych systemów szkolnych. Podczas lektury porównywałam polskie szkolnictwo z francuskim, co pozwoliło mi na wyciągnięcie kilku ciekawych wniosków, jak np. to, że systemy te zbytnio się nie różnią pod względem mentalności, podejścia do edukacji. Myślę, że udało mi się uchwycić prawidłowy sens tego dzieła, które polecam każdemu, kto interesuje się socjologią oraz ma w sobie trochę zaparcia…Cytując na koniec fragment z Ferdydurke obrazujący obraz obecnego szkolnictwa :

„A rzeczywistość, też wymaglowana, też znużona, zmiętoszona, zdarta, niepostrzeżenie pomału zmieniała się w świat ideału(...)"[4] 

 

 

---

[1]  P.Bourdieu, J.C.Passeron, Reprodukcja , PWN , Warszawa 2006 , s. 140.

[2] Tamże, s. 191

[3] Tamże, s. 202

[4] W.Gombrowicz, Ferdydurke, Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wrocław 1999,  s.46.

 

Bibliografia:

 

 1. P.Bourdieu, J.C.Passeron, Reprodukcja , PWN , Warszawa 2006.

2. W.Gombrowicz, Ferdydurke, Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wrocław 1999.

3. http://pl.wikiquote.org/wiki/Szko%C5%82a, 7.04.09