D. Chętkowski w książce L.d.d.w. osierocona generacja zamieszcza fragment listu pewnej siedemnastolatki: Czy ktoś może po prostu mi wytłumaczyć, o co tutaj chodzi? Nie rozumiem tego, chyba nawet nie chcę. Wszystko zmierza w złym kierunku, za szybko i zbyt gwałtownie. Mówi się, że aby dostrzec prawdziwe zło i zacząć mu zapobiegać, trzeba go posmakować. My wszyscy jesteśmy zaopatrywani w prawdziwe zło codziennie. W każdej minucie gdzieś na świecie, może nawet tuż obok, dzieje się coś strasznego. Niektóre wydarzenia mamy podawane na tacy, czasem odpowiednio przyprawione. Widzimy je, przez chwilę się nad nimi zastanawiamy, skłaniają nas do refleksji. I to tyle, nic więcej. Może jesteśmy zbyt zajęci własnymi sprawami, może nie mamy odwagi. Ale mylimy się twierdząc, że to nas nie dotyczy?
Te wszystkie wątpliwości, obawy, niepokoje i rozterki młodych ludzi to rodzaj szczególnie trudnego bagażu, z którym przychodzą do szkoły. Całe otoczenie, w którym żyją, powinno współdziałać ze sobą w celu umożliwienia im pozytywnego rozwiązania nurtujących problemów. Dotyczą one nas wszystkich, ale szczególne zadanie ma tu do spełnienia właśnie szkoła i nauczyciele. Z tego też względu od nauczycieli, pedagogów, wychowawców wymaga się obecnie posiadania niezwykle szerokiego wachlarza kompetencji, co więcej- oni sami, czując na swych barkach ciężar odpowiedzialności ? wymagają wiele od siebie. Przede wszystkim muszą mieć świadomość złożoności etapu rozwojowego, w którym znajdują się ich wychowankowie. Pociąga to za sobą konieczność posiadania szerokiej wiedzy na temat zagadnień związanych z rozwojem, ponieważ tylko taka wiedza, wsparta umiejętnościami i baczną obserwacją może wspomóc proces introcepcji wartości i efektywnie wspierać rozwój młodego pokolenia.

Zasadniczym środowiskiem, które kształtuje system wartości dzieci i młodzieży, jest rodzina. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że rodzina jest taką grupą, wspólnotą, w której skupia się kształtowanie wszystkich rodzajów wartości: rodzinnych, społecznych i państwowych. Jednakże z całą pewnością kwestią tą powinna zajmować się również szkoła, która poza funkcją dydaktyczną pełni także funkcje opiekuńcze i wychowawcze, a ponadto stanowi następne, po rodzinie, znaczące środowisko w życiu dziecka i młodego człowieka.[1] Niestety, dorośli w dzisiejszych czasach odczuwają lęk przed wychowywaniem.

Podstawową prawidłowością (właściwością) rozwoju młodego człowieka w wieku szkolnym jest wzrastające dążenie do autonomii i samodzielności: myślenia, przeżywania, działania, dokonywania wyborów. To warunek konieczny osiągnięcia pełnej dojrzałości, zatem proces wychowania powinien stopniowo zmieniać się w tworzenie warunków do samowychowania: stawiania samemu sobie celów, zadań, wyznaczania dróg i sposobów ich realizacji, wchodzenia w związki, sojusze i współpracę z innymi oraz oceniania rezultatów i korygowania własnych działań. Szkoła powinna być dla uczniem terenem takiego eksperymentowania przy malejącej integracji dorosłych (nauczycieli). Żadne inne miejsce tak jak szkoła nie sprzyja realizacji własnych dążeń, wymusza także nauczenie się radzenia sobie z zewnętrzną oceną wykonanych zadań, co w przyszłym życiu zawodowym jest szczególnie pożądaną umiejętnością.

System wartości człowieka kształtuje się stopniowo, w miarę jego rozwoju i dorastania. Na każdym etapie życia uświadamiamy sobie kolejno, co jest dla nas ważne i według jakich reguł chcemy dalej żyć. Niekiedy problemem, zwłaszcza dla młodego człowieka w okresie dojrzewania, jest zagubienie w wartościach, brak ich właściwej hierarchii oraz ciągłe poszukiwanie i niejednokrotnie odnajdywanie antywartości, które nie są społecznie akceptowane, gdyż występują przeciwko ogólnie przyjętym normom. Właśnie we współczesnym świecie, gdzie stykają się ze sobą i kłócą odmienne światopoglądy i idee, szczególnie istotne jest to, aby już najmłodszym dzieciom wskazywać właściwy system wartości, który pozwoli im przeżyć satysfakcjonujące życie i ułatwi funkcjonowanie w społeczeństwie.[2] Chociaż, jak już pisałam, rodzina stawia fundament świata wartości młodego człowieka, to – niestety – oddziaływanie rodziny często słabnie, pod wpływem braku umiejętności rodziców do budowania efektywnych relacji z dzieckiem. W tym właśnie momencie wyłania się szczególne zadanie szkoły – projektowanie takich działań, aby niezależnie od środowiska domowego młody człowiek miał szansę rozpoznawania swego systemu wartości, budowania go, świadomej i pełnej introcepcji wartości.

W związku z tym jednym z niezwykle ważnych zadań edukacyjnych szkoły jest opracowywanie i realizacja szkolnego programu wychowawczego. Obecnie jest nie niezwykle neuralgiczne zagadnienie, wymagające głębokiego zastanowienia, głównie ze względu na młodego człowieka, który z istoty ludzkiej ma stać się istotą społeczną i obywatelem.[3] Tworząc program wychowawczy, szkoła musi brać pod uwagę zarówno dobro rodziny, społeczeństwa, jak i państwa. W zasadzie szkoły mają możliwość indywidualnego opracowywania programów wychowawczych bez wyraźnych wskazań w tym kierunku, jednakże niekoniecznie jest to sytuacja korzystna, gdyż wówczas w każdej szkole może być kładziony nacisk na inne wartości, a to z kolei doprowadza do chaosu i uniemożliwia obiektywne mierzenie jakości pracy szkoły.

Program wychowawczy szkoły jest realizowany przede wszystkim w ramach lekcji wychowawczych, zajęć przedmiotowych, w trakcie realizacji programu kółek zainteresowań, a także podczas organizowania wszelkiego rodzaju uroczystości, świąt i zajęć pozaszkolnych.

Istotnym dopełnieniem programu wychowawczego jest szkolny program profilaktyki, który także stanowi specyficzny sposób oddziaływania szkoły na system wartości uczniów. Profilaktykę należy rozumieć jako działania zmierzające do zapobiegania czemuś, zabezpieczające przed czymś i jednocześnie odwołujące się do standardów określonych przez wychowanie. [4] Szkolne programy profilaktyczne muszą być zgodne z obowiązującym prawem oświatowym, określanym w rozporządzeniach Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu.[5]

Wychowanie młodego człowieka do wartości, zwłaszcza w okresie, gdy poszukuje on własnej tożsamości, nie jest procesem łatwym i wymaga szczególnego zaangażowania ze strony wychowawcy. Nauczyciel, chcąc stać się autorytetem dla swojego ucznia i skutecznie ukierunkować go na właściwe wartości, sam także musi przyjąć odpowiednią postawę, która będzie spójna z przekazywanymi treściami. Realizowany w szkole program wychowawczy stawia nauczycielom wychowawcom niezwykle wysokie wymagania, takie jak: biegłość w myśleniu dyskursywnym i intuicyjnym, zgodność czynów ze słownymi deklaracjami i pouczeniami, otwartość wobec dzieci i rodziców, umiejętność słuchania i prowadzenia dialogu z uczniami, poszanowanie godności ucznia, bycie dla ucznia autorytetem oraz wzorem kulturowym, biegła znajomość teorii składających się na dyscyplinę ukończonych studiów, znajomość zasad dydaktyki i metodyki oraz pewien stopień innowacyjności w tym zakresie.

Ze względu na zagadnienia związane z wartościami nie jest dobrze, że szkoła bardzo często jest postrzegana jako środowisko kojarzące się przede wszystkim z dyscypliną szkolną, obowiązkami narzucanymi przez nauczycieli, niż z miejscem twórczym, sprzyjającym samorealizacji i z potrzebą pełnego w nim życia. Trzeba się więc nastawić na to, że nauczyciel, wychowawca, który chce być kreatorem, twórcą przekształceń, przemiany szkoły, musi sprostać zadaniom stawianym przez życie i spróbować przeobrazić rzeczywistość szkolną, wobec tego i szkoła musi podążać za zmianami w otaczającym świecie – a więc musi wyczulić swoją wrażliwość na to wszystko, co męczy, razi, co nie sprawia mu satysfakcji i zarazem na rejestrowanie, jaki jest odbiór jego działań sygnalizowanych w zachowaniach dzieci i młodzieży.[6] Odczytuje to z ich stosunku do siebie, z zachowania rodziców, z takich też aspektów własnej działalności, jakimi są efekty pracy, które wyrażają się w powodzeniu, jakie mają jego wychowankowie w życiu tu, teraz i jakie mogą mieć w przyszłości. Ta wrażliwość jest więc wrażliwością związaną zarówno z samooceną, jak i oceną, z punktowaniem tego, co jest słabością, co można byłoby zmienić. Oczywiście nie zapominając o tym, że każdy człowiek posiada swe mocne, dobre strony, posiada je też nauczyciel, posada je i uczeń, o czym nie wolno nauczycielowi zapomnieć nawet wtedy, kiedy myśli o swoim najtrudniejszym wychowanku. [7]

A więc wrażliwość wychowawcy! [8]– jest to pierwsza cecha, która powinna charakteryzować osobowość nauczyciela, pociąga bowiem za sobą wiele innych – zaangażowane, wewnętrzną potrzebę poszukiwania coraz to nowych i lepszych rozwiązań oraz wyostrzony zmysł obserwacji. To skuteczne działania nauczyciela składają się na pojęcie szkoły,[9] która ma szansę efektywnie oddziaływać na system wartości młodzieży.

 

 

---

[1] A. Róg, Wychowanie do wartości [w:] „Edukacja i Dialog” 5/2004r., s. 22.

[2] A. Róg, Wychowanie do wartości [w:] „Edukacja i Dialog” 5/2004r., s. 23.

[3] Tamże, s. 23.

[4] Tamże, s. 23.

[5]  Za: www.men.gov.pl

[6] A. Gurycka, O sztuce wychowania dla wychowawców i nauczycieli, Warszawa 1997, s. 22.

[7] Tamże, s. 22 – 23.

[8] Tamże, s. 23.

[9] Tamże, s. 22.