W poszukiwaniu lepszego świata

Jako elementy pozytywne zjednoczenia wymienia się otwarcie granic, sprawniejsze zarządzanie gospodarką, zwiększenie swobód obywatelskich i wzrastającą możliwość osiągnięcia dostatku materialnego. Wraz z tym pojawiają się jednak obawy przed utratą tożsamości narodowej, a zwłaszcza przed zatarciem odrębności kulturowej. Pytania: kim będziemy w zjednoczonej Europie, czy uda się ocalić znamiona naszej kultury i niepowtarzalność obyczajów? - stawia się coraz powszechniej.

Szczególne znaczenie w procesach budowy zintegrowanej Europy wyznacza się młodzieży: przed nią stawia się nowe zadania, w niej pokłada nadzieje na lepsze jutro narodu. Czy młodzież jest gotowa podjąć te wyzwania? Jaki jest jej stosunek do oczekiwań? Czy istnieją warunki do realizacji celów?

Wyobrażenia dotyczące przyszłości spełniają ważną funkcję w procesach kształtowania jednostki. Ich znaczenie jest szczególnie istotne dla procesu formowania tożsamości indywidualnej, modelowania postaw młodych ludzi wobec przyszłości i krystalizacji planów życiowych w okresie dorastania. Zorientowanie ku przyszłości jest podstawą pozytywnej adaptacji do wymogów związanych z kolejnymi etapami drogi życiowej człowieka. Uformowanie perspektyw i osadzenie w nich bliższych i odleglejszych celów wynikających z zadań rozwojowych powinno zatem poprzedzać wejście w dorosłość.

Myślenie młodzieży o przyszłości zmienia się w toku adolescencji nie tylko z powodu przebiegających procesów psychicznych i biologicznych, ale też w powiązaniu z przekształceniami kontekstu życiowego. To właśnie przez pryzmat obiektywnych czynników, do których zalicza się przede wszystkim społeczno-historyczne i ekonomiczne warunki życia młodzieży i stopień rozwoju gospodarczego kraju, kształtuje się subiektywne podejście do takich perspektyw życiowych, jak możliwości edukacyjno-zawodowe, projekcje dotyczące życia rodzinnego i kulturalnego oraz sytuacji materialnej.

Wyniki badań celów i perspektyw życiowych młodzieży w okresie późnej adolescencji wskazują, iż najbardziej istotne są: zdobycie satysfakcjonującego zawodu, założenie własnej rodziny, a następnie osiągnięcie dostatku i wygody. Praca, a co za tym idzie, dochody osobiste stają się niezbędnym warunkiem do założenia rodziny, pierwszym ważnym ogniwem startu życiowego, miernikiem tego, czy "jest się kimś", jak to często określa młodzież.

Chociaż młodzi ludzie konkretnie określają zamierzenia na przyszłość, to szanse na ich realizację w ich mniemaniu są jednak znikome. Wyraźnie dominują postawy zniechęcenia i rezygnacji. Prawa rządzące współczesną gospodarka sprzyjają - zdaniem młodego pokolenia - raczej osobom sprytnym niż pracowitym. Bogacą się, według opinii młodzieży, nieliczni, natomiast przeważająca część społeczeństwa ubożeje. Większość młodzieży postrzega nierówność szans życiowych spowodowanych pochodzeniem lub sytuacją materialną domu rodzinnego. Do tego dochodzi jeszcze znikoma pomoc państwa oferowana młodzieży w celu pokonaniu trudności startu. W wyniku tego pojawia się inne groźne zjawisko społeczne - brak zainteresowania formami aktywności publicznej wykraczającymi poza życie rodzinne i krąg przyjacielsko-koleżeński, w więc aspektami życia związanymi ze sprawami o szerszym wymiarze.

Determinanty wyboru zawodu

Życie stawia przed dorastającym człowiekiem obowiązek pracy zawodowej. Wynika on z podziału funkcji wśród członków zbiorowości, która z kolei oczekuje od jednostki spełnienia przypadającego jej zadania społecznego. Jednakże złożoność współczesnego rynku pracy czyni proces wyboru kariery wyjątkowo trudnym. Z badań wynika, że dorastająca młodzież uważa się za przygotowaną w słabym stopniu do podjęcia kariery zawodowej, mimo iż na tym etapie to zadanie powinno być już realizowane.

Wielu młodych ludzi już na samą myśl o wyborze i późniejszym wykonywaniu zawodu czuje niepokój. Bierze się to stąd, że zwykle nie mają oni wystarczającego pojęcia o swoich umiejętnościach lub nie orientują, jak wybierać. Bo jak dokonać satysfakcjonującej selekcji spośród tysięcy oferowanych specjalności?! I pomyśleć, że jeszcze sto lat temu do dyspozycji młodym stawiano zaledwie kilkaset profesji. Dziś niejeden przedstawiciel dobrze płatnego niegdyś zawodu może czuć się zdegradowany.

A więc czy to, co ostatecznie determinuje wybór zawodu, wypływa z zainteresowań i kompetencji młodego adolescenta, czy stanowi może wypadkową uwarunkowań społecznych, np. współczesnych zapotrzebowań rynku pracy? A wymagania stawiane współczesnej młodzieży są nazbyt wygórowane i - co gorsza - nie znajdują odbicia w obecnych formach edukacji zawodowej. Oczekuje się mianowicie od jednostek wchodzących w życie takiego przygotowania, aby były one zdolne do podejmowania pracy w różnych dziedzinach, władania kilkoma językami obcymi, znajomości innych kultur, obyczajów i tradycji. Początkującym pracownikom stawia się warunek mobilności, tj. gotowości do zmiany miejsca zamieszkania lub środowiska. A przecież pociąga to niewątpliwie za sobą zmiany sposobu życia i - przynajmniej do pewnego stopnia - odstępstwo od zakorzenionego systemu wartości.

Powstaje wrażenie, że chcąc robić karierę na otwartym rynku pracy Unii Europejskiej, trzeba nie tylko opanować rozmaite umiejętności i nauczyć się języków obcych, ale także wykazywać otwartość wobec innych kultur, tolerancję i gotowość do przyjmowania ciągłych zmian we własnym życiu. Z drugiej strony nieprzyjęcie tych warunków to perspektywa ciągłych kłopotów związanych ze znalezieniem pracy dającej zadowolenie i zapewniającej niezależność finansową lub status bezrobotnego.

Zjawisko braku możliwości podjęcia pierwszej w życiu pracy stanowi przedmiot szczególnego zainteresowania z uwagi na negatywne skutki jednostkowe i społeczne. W wyniku bezrobocia wśród młodzieży pojawiają się bowiem liczne zagrożenia.

W wymiarze jednostkowym skazuje to pełnoletnich ludzi na zależność od rodziny i przymusową "przedłużoną młodość", co z kolei może hamować rozwój osobowości, prowadząc do wypaczeń i degradacji, psychicznych załamań, a nawet samobójstw, a w wymiarze społecznym może się stać podłożem rozwoju zjawisk patogennych i kryminogennych, tworzenia się subkultur młodzieżowych stanowiących formę ucieczki od rzeczywistości. Zjawisko długotrwałego bezrobocia może prowadzić do powstania następujących negatywnych tendencji w postawach i zachowaniach młodych osób:
 

Przyczyną bezrobocia wśród młodzieży jest nie tylko brak ofert pracy, ale często niedopasowanie posiadanych przez młodzież kwalifikacji do potrzeb rynku pracy. Szczególnie nieudolny w Polsce okazuje się system kształcenia zawodowego, zupełnie niedostosowany do zmieniającej się gospodarki. Tymczasem tendencje wśród młodzieży do podnoszenia kwalifikacji są dobrze znane. Jak wynika z badań CBOS, blisko 2/3 młodzieży zgadza się z poglądem, że w Polsce warto obecnie zdobywać wykształcenie. Wskazuje na to malejący odsetek uczniów zamierzających poprzestać na najniższym poziomie wykształcenia oraz wzrost odsetka pragnących ukończyć szkoły wyższe. Spora część młodzieży zdaje sobie sprawę z warunków dających szanse na dobry start zawodowy. System kształcenia natomiast nie zawsze pozwala na realizację tych zamierzeń, czasami wręcz ograniczając i uniemożliwiając młodzieży doskonalenie zdobytych w szkole kwalifikacji i zdobywanie nowych w systemie kursowym.

Stosunek młodzieży do małżeństwa

Pomimo iż małżeństwo jest wśród młodzieży nadal bardzo cenioną wartością, realizację jego na ogół odkłada się w czasie. Jest to tendencja światowa: w 1983 roku mediana wyniosła dla mężczyzn średnio 24,4, a dla kobiet 22,5 lat. W następnym dziesięcioleciu mediana ta wzrosła dla mężczyzn do 25,9, a dla kobiet do 23,6 lat. Jakie mogą być powody odraczania zawarcia związku małżeńskiego przez współczesną młodzież?

W przygotowaniu młodzieży do małżeństwa bardzo ważnym czynnikiem jest stosunek do tej instytucji wyniesiony z domu. Na ogół młodzi Polacy podchodzą do zawarcia małżeństwa bardzo odpowiedzialnie, uważają je za nierozerwalny węzeł i traktują ślub jako deklarację na całe życie. Ożenek traktuje się jako decyzję przełomową w życiu, co wiąże się z realnym usamodzielnieniem i przyjęciem na swoje barki odpowiedzialności zarówno za siebie, jak i drugą osobę, a także za potomstwo. Ci, co deklarują przywiązanie do tradycyjnego wzorca małżeńskiego, oczywiście zdają sobie sprawę, że z taką decyzją wiążą się liczne trudności, które mają swe źródło w niezbyt dobrej sytuacji ekonomicznej kraju.

Pierwszy i najistotniejszy problem stanowi samodzielne mieszkanie. Ceny lokali dla młodego człowieka, który rozpoczyna dopiero swoją drogę życiową, są nieosiągalne. Pozostaje pomoc ze strony rodziców, ewentualnie zaciągnięcie olbrzymiego kredytu w banku, który jeszcze obłożony jest wysokim oprocentowaniem. Drugim najczęstszym problemem jest zdobycie i utrzymanie pracy. Poczucie stabilizacji i materialnego bezpieczeństwa niestety przeminęło wraz ze zmianą systemu bezpowrotnie. Konieczność samodzielnego utrzymania się wraz z własną rodziną nie jest teraz wizją optymistyczną dla młodego człowieka.

Pojęcie życia rodzinnego wyzwala u współczesnej młodzieży skojarzenia związane z podjęciem codziennych obowiązków, na które - w ich własnej opinii - nie jest wystarczająco gotowa. Rodzi to lęk przed przymusem pełnienia ról rodzinnych.

W badaniach pojawia się też wzrastająca liczebnie grupa, która traktuje małżeństwo z dystansem, mając na uwadze alternatywę wolnego związku. Być może determinantem w tym względzie jest większa swoboda seksualna, niż było to w pokoleniu wcześniejszym. Zmiany postaw w tej sferze najwyraźniej uwidaczniają się w stosunku do stwierdzenia: "To zupełnie normalne, że kochający się ludzie utrzymują ze sobą kontakty seksualne, ślub nie jest do tego potrzebny". W porównaniu z rokiem 1988 nastąpił znaczny wzrost liczby osób akceptujących to stwierdzenie: z 40% do 64% w roku 1994. Wśród młodzieży znaczna jest też grupa, która w kontaktach seksualnych dostrzega wartość hedonistyczną; zgadza się z opinią, że seks nie wymaga miłości ani małżeństwa, a nawet przelotny związek może dostarczyć przyjemności i pięknych przeżyć.

Dziewczęta mają gorzej

Gwałtowne tempo życia wymagające nadmiernego wysiłku psychicznego i ustawicznego napięcia staje się przyczyną wielu niepowodzeń życiowych i konfliktów interpersonalnych. Znalazłszy się w takich sytuacjach życiowych, wiele młodych osób jest krytycznie nastawionych do otoczenia i siebie, uważając się za przegranych życiowo. Brakuje im pewności siebie niezbędnej do umiejętnego radzenia sobie z codziennymi problemami.

Jednym z niebezpieczeństw ucieczki przed wyzwaniami dzisiejszego świata jest popadanie we wszelkiego rodzaju uzależnienia, czasem traktowane jako sposób na przetrwanie, czasem jako wyraz niechęci do świata dorosłych i ustalonych przez nich reguł postępowania, a zatem swoistego buntu, charakterystycznego dla tego okresu. Prowadzić to może do zachowań przestępczych młodzieży, których wzrost w ostatnim dziesięcioleciu jest znaczny.

Lata młodzieńcze w naszym kręgu kulturowym są zwykle trudniejsze do przetrwania dla dziewcząt niż dla chłopców. To może tłumaczyć większą liczbę prób samobójczych wśród dziewcząt. Chłopcy zwykle mają bowiem

więcej sposobów na zademonstrowanie własnej dojrzałości, na przykład w sporcie lub w doskonaleniu umiejętności technicznych. To znane proste sposoby zdobywania pewności siebie i uznania dla własnych możliwości. Jeszcze istotniejsze jest to, że dziewczęta są skłonniejsze do oceniania siebie przez pryzmat tego, jak widzą je inni: swoją dojrzałość oceniają często na podstawie reakcji innych ludzi, a nie rzeczywistej samooceny. Oto istotne dla dziewcząt pytania: Czy jestem dość ładna? Czy mnie lubią? Niestety wiele dziewcząt żyje w przekonaniu, że jeśli w danej chwili nie są obiektem zainteresowania, to tak będzie zawsze.

Taki stan rodzi niebezpieczeństwa zagrażające zdrowiu i życiu młodych dziewcząt. Najczęściej łączy się to z nagminnymi w dzisiejszych czasach formami odchudzania, zażywania "cudownych" środków, których działanie jest nierzadko znikome. Chęć dopasowania się do wizerunku idealnej kobiety pociąga za sobą bardzo często poddawanie się zabiegom chirurgicznym polegającym na modelowaniu różnych części ciała w celu poprawienia wyglądu lub choćby samopoczucia. Słabe efekty tych przedsięwzięć mogą prowadzić do występowania zaburzeń w sferze psychiki.

Jak widać, realizacja i rozwiązywanie wielu problemów i zadań okresu adolescencji są bardzo trudne. Szkoda, że trudności w odnalezieniu siebie, w radzeniu sobie z kryzysami i charakterystycznymi zadaniami rozwojowymi młodych spotykają się z niezrozumieniem ze strony otoczenia. To tylko oddala ich przejście do następnego etapu rozwoju. Zróbmy wszystko, co możliwe, aby w trakcie adolescencji młodzi ludzie spotykali się z wyrozumiałością i wsparciem ze strony najbliższych.



Konrad Waldowski
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu


Literatura


1. Fluderska, G., "W lustrze sondażu; romantycy czy ostrożni realiści?" [w:] Fatyga B., Tyszkiewicz, A. (red.),Dzisiejsza młodzież. Stereotypy i rzeczywistość po 1989 roku. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1997.
2. Giermanowska, E., "Praca, bezrobocie, kształcenie - szanse i możliwości wyboru [w:] j.w.
3. Liberska, H., "Wyobrażenia perspektyw życiowych młodzieży. Zagrożenia dla przyszłości osobistej i świata" [w:] Trempała, J. (red.),Rozwijający się człowiek w zmieniającym się świecie, Wydawnictwo WSP w Bydgoszczy 1995.
4. Sokołowska, A.,Stosunek młodzieży do jej perspektyw życiowych, PWN, Warszawa 1967.
5. Turner, J.S., Helms, D.B.,Rozwój człowieka, WSiP, Warszawa 1999.